I tēnei ngohe
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi ‘tātari matea’, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e pā ana ki te manawaroa.
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi ‘tātari matea’, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e pā ana ki te manawaroa.
Te horopaki
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi tātari matea, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e whakaata ana i ngā mea ka whakaaweawe i te āheinga o tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei, ki te whakawhanake i tō rātou hauora, i tō ratou manawaroa i roto i te hapori kura.
Ka aromatawaitia koe i runga anō i tō āheinga ki te āta huritao i ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru, ā, me tō tohu i ētahi rautaki hei whakapūmau, hei whakawhanake i te manawaroa, kia piki ake ai te hauora o te rōpū kua kōwhiria e koe, e whakatoiharatia ana, e whakaparahakongia ana rānei i roto i te hapori kura.
Ka whakaoti koe i ngā tūmahi tuatahi e rua, ko tētahi wāhanga, ko te whakarite i tētahi tātari matea, ko te tuarua ko te whakarite i tētahi pānui mātārere (kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua). Whakamahia ngā akoranga me ngā wheako mai i ngā tūmahi e rua nei, whakamahia hoki ōu wheako whaiaro, me ngā whakahokinga kōrero mai i ō hoa me tō kaiako, ki te whakawhanake i te tūmahi e whai ake nei.
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi tātari matea, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e whakaata ana i ngā mea ka whakaaweawe i te āheinga o tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei, ki te whakawhanake i tō rātou hauora, i tō ratou manawaroa i roto i te hapori kura.
Ka aromatawaitia koe i runga anō i tō āheinga ki te āta huritao i ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru, ā, me tō tohu i ētahi rautaki hei whakapūmau, hei whakawhanake i te manawaroa, kia piki ake ai te hauora o te rōpū kua kōwhiria e koe, e whakatoiharatia ana, e whakaparahakongia ana rānei i roto i te hapori kura.
Ka whakaoti koe i ngā tūmahi tuatahi e rua, ko tētahi wāhanga, ko te whakarite i tētahi tātari matea, ko te tuarua ko te whakarite i tētahi pānui mātārere (kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua). Whakamahia ngā akoranga me ngā wheako mai i ngā tūmahi e rua nei, whakamahia hoki ōu wheako whaiaro, me ngā whakahokinga kōrero mai i ō hoa me tō kaiako, ki te whakawhanake i te tūmahi e whai ake nei.
Hei Mahi
Tūmahi 1
He mahi ā-rōpū tēnei. Tīpakohia tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei. Whakaotia te tātari matea kia kitea ai he aha ngā matea, he aha ngā hāpaiora kua mahia kētia mō taua rōpū, he aha ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru anō hoki tērā pea ka whai wāhi mai ki tētahi rautaki mā te kura whānui, hei tautoko, hei whakawhanake i te manawaroa me te hauora o taua rōpū. Me whai mauhanga, me whai taunaki tō tātari matea. Me whai whakaaro anō hoki ki:
- te āhua me te wairua o te taiao kura (hei tauira, ko te ahurea kura, ngā tikanga whakahaere, ngā pūnaha tautoko i te kura, te āhua o ngā wāhi o te kura, ngā kaupapa here a te kura, a te motu whānui hoki)
- te wāhi ki te whakaako me te ako (hei tauira, ko ngā karere hauora, te tauira o te kaiako, ngā rautaki me ngā mahi hei whakakaha i te manawaroa o te rōpū)
- te whanaungatanga i te kura me te hapori (hei tauira, ko ngā ākonga ki ngā ākonga, ngā mātua, ngā whānau, ngā kaitiaki, ngā rōpū hāpai ā-roto, ā-waho, ngā rōpū hāpai hauora, ngā rōpū hapori).
I roto i tō rōpū, arotakengia ētahi o ngā ariā matua me ngā rautaki kua whai wāhi mai ki ngā putanga pai, me ngā rautaki kua whakakaha nei i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia e koutou. Huritaongia he aha ētahi mahi māu, mā ētahi atu, mā te porihanga nui tonu hei whakakaha ake i te manawaroa me te hauora o te rōpū kua tautohungia e koutou. He mahi ā-tuhi, ā-waha, ā-īpāho rānei tēnei arotakenga.
Tūmahi 2
He mahi takitahi tēnei. Waihangatia tō pānui mātārere hei hoatu ki te Tumu Whakahaere o te kura, e whakaatu ana i tō māramatanga ki ngā matea me ngā mahi hei whakakaha ake i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia. I roto i tō pānui mātārere:
- Me whai kōrero whakataki, kia mōhiotia ai ko wai te rōpū. Tautohua ngā āhuatanga tūraru, ngā āhuatanga taumaru. Tīpakohia kia rua o tēnā, o tēnā āhuatanga, ka whakamārama ai he aha ngā whakaaweawe o aua āhuatanga i te āheinga o te rōpū ki te whakakaha i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa i roto i te hapori kura. Tērā pea he whakaahua, he kōrero rānei ēnei taunakitanga.
- Tohua mai he aha ētahi rautaki ka taea e te rōpū te whakamahi ki te whakakaha ake i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa. Me hono anō āu kōrero ki ngā āhuatanga, mā te whakamārama me pēhea ēnei rautaki e whakakore ai i ngā āhuatanga tūraru, me pēhea hoki e tiaki ai i ngā āhuatanga taumaru.
Tūmahi 1
He mahi ā-rōpū tēnei. Tīpakohia tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei. Whakaotia te tātari matea kia kitea ai he aha ngā matea, he aha ngā hāpaiora kua mahia kētia mō taua rōpū, he aha ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru anō hoki tērā pea ka whai wāhi mai ki tētahi rautaki mā te kura whānui, hei tautoko, hei whakawhanake i te manawaroa me te hauora o taua rōpū. Me whai mauhanga, me whai taunaki tō tātari matea. Me whai whakaaro anō hoki ki:
- te āhua me te wairua o te taiao kura (hei tauira, ko te ahurea kura, ngā tikanga whakahaere, ngā pūnaha tautoko i te kura, te āhua o ngā wāhi o te kura, ngā kaupapa here a te kura, a te motu whānui hoki)
- te wāhi ki te whakaako me te ako (hei tauira, ko ngā karere hauora, te tauira o te kaiako, ngā rautaki me ngā mahi hei whakakaha i te manawaroa o te rōpū)
- te whanaungatanga i te kura me te hapori (hei tauira, ko ngā ākonga ki ngā ākonga, ngā mātua, ngā whānau, ngā kaitiaki, ngā rōpū hāpai ā-roto, ā-waho, ngā rōpū hāpai hauora, ngā rōpū hapori).
I roto i tō rōpū, arotakengia ētahi o ngā ariā matua me ngā rautaki kua whai wāhi mai ki ngā putanga pai, me ngā rautaki kua whakakaha nei i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia e koutou. Huritaongia he aha ētahi mahi māu, mā ētahi atu, mā te porihanga nui tonu hei whakakaha ake i te manawaroa me te hauora o te rōpū kua tautohungia e koutou. He mahi ā-tuhi, ā-waha, ā-īpāho rānei tēnei arotakenga.
Tūmahi 2
He mahi takitahi tēnei. Waihangatia tō pānui mātārere hei hoatu ki te Tumu Whakahaere o te kura, e whakaatu ana i tō māramatanga ki ngā matea me ngā mahi hei whakakaha ake i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia. I roto i tō pānui mātārere:
- Me whai kōrero whakataki, kia mōhiotia ai ko wai te rōpū. Tautohua ngā āhuatanga tūraru, ngā āhuatanga taumaru. Tīpakohia kia rua o tēnā, o tēnā āhuatanga, ka whakamārama ai he aha ngā whakaaweawe o aua āhuatanga i te āheinga o te rōpū ki te whakakaha i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa i roto i te hapori kura. Tērā pea he whakaahua, he kōrero rānei ēnei taunakitanga.
- Tohua mai he aha ētahi rautaki ka taea e te rōpū te whakamahi ki te whakakaha ake i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa. Me hono anō āu kōrero ki ngā āhuatanga, mā te whakamārama me pēhea ēnei rautaki e whakakore ai i ngā āhuatanga tūraru, me pēhea hoki e tiaki ai i ngā āhuatanga taumaru.
Ngā mahi hei tāpae
He pānui mātārere, kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua.
He pānui mātārere, kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua.
Rauemi
Rauemi Tautoko A
Ngā Whakatoihara
Koia nei ētahi o ngā momo whakatoiharatanga:
whakatoihara taipakeke - ageism
whakatoihara mōmona - fattism
whakatoihara takatāpui - heterosexism
konekone wahine - misogyny
kaikiri - racism
whakatoihara ā-ira - sexism
whakatoihara rahinga - sizeism
Ngā Mae
Koia nei ētahi o ngā momo mae:
mae tīkoke - acrophobia, fear of heights
mae pō - nyctophobia, fear of the dark
mae ahoaho - agoraphobia, fear of crowds and open spaces
mae apiapi - claustrophobia
mae takatāpui - homophobia, fear of homosexuality
mae tū - glossophobia, performance anxiety
mae toto - haemophobia, fear of blood
mae irawhiti - transphobia, fear of transgender people
Kei konei tētahi rārangi o ngā mae huhua noa.
Ngā Āhuatanga Whaikaha
Koia nei ētahi āhuatanga whaikaha:
hiahia ako motuhake - learning support needs
takiwātanga - autism
kāpō - blindness or low vision
mate tinana - physical disabilities
mate whanonga - special behaviour needs
Rauemi Tautoko E
Te Manawaroa
He pūkenga āhua ōrite te manawaroa, me te aumangea. Ko te aumangea, ko te āheinga ki te hoki mai, ki te ū tonu mai whai muri i ētahi raru, i ētahi uauatanga, kia eke panuku tonu. Heoi ko te manawaroa, ko te ū tonu ki te pae tawhiti, kia kaua e tuohu noa, e mate wheke.
Ētahi Āhuatanga Tūraru
Ko tā ngā āhuatanga tūraru, he whakawhānui, he whakarahi ake i ngā uauatanga e ora ai te tangata, ā, ka heke te hauora. Anei ētahi o ngā āhuatanga tūraru e whakararu nei i te tupu o te manawaroa:
- whanonga tūhourangi - anti-social behaviour
- kōtonga - depression
- kiritau ngoikore - low self-esteem
- pūkenga pāpori ngoikore - poor social skills
- ngā raru ki te kura, te tamō - difficulty at school, truancy
- ngā raru whanaungatanga - experiencing conflict or relationship difficulties at home, at school or with friends
- pōhara - low family income
- pūkatokato - loss and grief
- rangirua ki anamata - fear of uncertainty about the future
- ngā whakaaro kino ki te tinana - issues with body image
- te kimi i tōu anō tuakiri - search for own identity
- te rongo wheako, te kite wheako i te tūkinotanga - being exposed to or witnessing violence
- te rongo wheako, te kite wheako i te whakatoihara - experiencing discrimination or racism.
Ētahi Āhuatanga Taumaru
Ko tā ngā āhuatanga taumaru, he āta hāpai i te hauora, i te noho ora. Anei ētahi āhuatanga ka whakakaha i te manawaroa:
- he whatunga pāpori - having a strong social support network
- he ngākau rorotu - having optimism, aspirations, hopes and plans for the future, and faith that life has meaning
- he hoa pūmau - having at least one close friend
- te tautoko a ngā mātua - having at least one supportive parent who shows warmth and caring, who sets clear limits and expectations
- he mahi runaruna - having many personal interests and hobbies that are valued and recognised by others
- te noho haumaru - living in a safe and supportive neighbourhood
- te ahurea - feeling connected to the community and one’s culture
- ngā pūkenga whakaoti rapanga - having thinking skills for problem-solving and decision-making
- te āheinga ki te kite i te tirohanga a tētahi atu - being able to see things from other people’s perspectives
- he āhuru mōwai te kāinga me te kura - positive school and home environment
- ngā tauira pai - seeing positive modelling of resilience in people around you.
Puna: (he mea huri) The Youth Development Strategy Aotearoa (Ministry of Youth Affairs, 2002) and The Curriculum in Action: Making Meaning, Making a Difference (Ministry of Education, 2004).
Rauemi Tautoko A
Ngā Whakatoihara
Koia nei ētahi o ngā momo whakatoiharatanga:
whakatoihara taipakeke - ageism
whakatoihara mōmona - fattism
whakatoihara takatāpui - heterosexism
konekone wahine - misogyny
kaikiri - racism
whakatoihara ā-ira - sexism
whakatoihara rahinga - sizeism
Ngā Mae
Koia nei ētahi o ngā momo mae:
mae tīkoke - acrophobia, fear of heights
mae pō - nyctophobia, fear of the dark
mae ahoaho - agoraphobia, fear of crowds and open spaces
mae apiapi - claustrophobia
mae takatāpui - homophobia, fear of homosexuality
mae tū - glossophobia, performance anxiety
mae toto - haemophobia, fear of blood
mae irawhiti - transphobia, fear of transgender people
Kei konei tētahi rārangi o ngā mae huhua noa.
Ngā Āhuatanga Whaikaha
Koia nei ētahi āhuatanga whaikaha:
hiahia ako motuhake - learning support needs
takiwātanga - autism
kāpō - blindness or low vision
mate tinana - physical disabilities
mate whanonga - special behaviour needs
Rauemi Tautoko E
Te Manawaroa
He pūkenga āhua ōrite te manawaroa, me te aumangea. Ko te aumangea, ko te āheinga ki te hoki mai, ki te ū tonu mai whai muri i ētahi raru, i ētahi uauatanga, kia eke panuku tonu. Heoi ko te manawaroa, ko te ū tonu ki te pae tawhiti, kia kaua e tuohu noa, e mate wheke.
Ētahi Āhuatanga Tūraru
Ko tā ngā āhuatanga tūraru, he whakawhānui, he whakarahi ake i ngā uauatanga e ora ai te tangata, ā, ka heke te hauora. Anei ētahi o ngā āhuatanga tūraru e whakararu nei i te tupu o te manawaroa:
- whanonga tūhourangi - anti-social behaviour
- kōtonga - depression
- kiritau ngoikore - low self-esteem
- pūkenga pāpori ngoikore - poor social skills
- ngā raru ki te kura, te tamō - difficulty at school, truancy
- ngā raru whanaungatanga - experiencing conflict or relationship difficulties at home, at school or with friends
- pōhara - low family income
- pūkatokato - loss and grief
- rangirua ki anamata - fear of uncertainty about the future
- ngā whakaaro kino ki te tinana - issues with body image
- te kimi i tōu anō tuakiri - search for own identity
- te rongo wheako, te kite wheako i te tūkinotanga - being exposed to or witnessing violence
- te rongo wheako, te kite wheako i te whakatoihara - experiencing discrimination or racism.
Ētahi Āhuatanga Taumaru
Ko tā ngā āhuatanga taumaru, he āta hāpai i te hauora, i te noho ora. Anei ētahi āhuatanga ka whakakaha i te manawaroa:
- he whatunga pāpori - having a strong social support network
- he ngākau rorotu - having optimism, aspirations, hopes and plans for the future, and faith that life has meaning
- he hoa pūmau - having at least one close friend
- te tautoko a ngā mātua - having at least one supportive parent who shows warmth and caring, who sets clear limits and expectations
- he mahi runaruna - having many personal interests and hobbies that are valued and recognised by others
- te noho haumaru - living in a safe and supportive neighbourhood
- te ahurea - feeling connected to the community and one’s culture
- ngā pūkenga whakaoti rapanga - having thinking skills for problem-solving and decision-making
- te āheinga ki te kite i te tirohanga a tētahi atu - being able to see things from other people’s perspectives
- he āhuru mōwai te kāinga me te kura - positive school and home environment
- ngā tauira pai - seeing positive modelling of resilience in people around you.
Puna: (he mea huri) The Youth Development Strategy Aotearoa (Ministry of Youth Affairs, 2002) and The Curriculum in Action: Making Meaning, Making a Difference (Ministry of Education, 2004).
Kuputaka
āhuatanga taumaru |
protective factors |
āhuatanga tūraru |
risk factors |
hāpaiora |
intervention |
īpāho |
podcast |
kauawhi |
inclusive |
kaupapa here |
policy |
mae |
phobia |
matea |
needs |
mauhanga |
record, documentation |
pānui mātārere |
pamphlet, flyer |
tātari matea |
needs analysis |
whaikaha |
disability, disabled |
whakaparahakongia |
marginalised |
whakatoiharatia |
discriminated against (‘isms’) |
āhuatanga taumaru |
protective factors |
āhuatanga tūraru |
risk factors |
hāpaiora |
intervention |
īpāho |
podcast |
kauawhi |
inclusive |
kaupapa here |
policy |
mae |
phobia |
matea |
needs |
mauhanga |
record, documentation |
pānui mātārere |
pamphlet, flyer |
tātari matea |
needs analysis |
whaikaha |
disability, disabled |
whakaparahakongia |
marginalised |
whakatoiharatia |
discriminated against (‘isms’) |
Hei Mahi
Tūmahi 1
He mahi ā-rōpū tēnei. Tīpakohia tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei. Whakaotia te tātari matea kia kitea ai he aha ngā matea, he aha ngā hāpaiora kua mahia kētia mō taua rōpū, he aha ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru anō hoki tērā pea ka whai wāhi mai ki tētahi rautaki mā te kura whānui, hei tautoko, hei whakawhanake i te manawaroa me te hauora o taua rōpū. Me whai mauhanga, me whai taunaki tō tātari matea. Me whai whakaaro anō hoki ki:
- te āhua me te wairua o te taiao kura (hei tauira, ko te ahurea kura, ngā tikanga whakahaere, ngā pūnaha tautoko i te kura, te āhua o ngā wāhi o te kura, ngā kaupapa here a te kura, a te motu whānui hoki)
- te wāhi ki te whakaako me te ako (hei tauira, ko ngā karere hauora, te tauira o te kaiako, ngā rautaki me ngā mahi hei whakakaha i te manawaroa o te rōpū)
- te whanaungatanga i te kura me te hapori (hei tauira, ko ngā ākonga ki ngā ākonga, ngā mātua, ngā whānau, ngā kaitiaki, ngā rōpū hāpai ā-roto, ā-waho, ngā rōpū hāpai hauora, ngā rōpū hapori).
I roto i tō rōpū, arotakengia ētahi o ngā ariā matua me ngā rautaki kua whai wāhi mai ki ngā putanga pai, me ngā rautaki kua whakakaha nei i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia e koutou. Huritaongia he aha ētahi mahi māu, mā ētahi atu, mā te porihanga nui tonu hei whakakaha ake i te manawaroa me te hauora o te rōpū kua tautohungia e koutou. He mahi ā-tuhi, ā-waha, ā-īpāho rānei tēnei arotakenga.
Tūmahi 2
He mahi takitahi tēnei. Waihangatia tō pānui mātārere hei hoatu ki te Tumu Whakahaere o te kura, e whakaatu ana i tō māramatanga ki ngā matea me ngā mahi hei whakakaha ake i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia. I roto i tō pānui mātārere:
- Me whai kōrero whakataki, kia mōhiotia ai ko wai te rōpū. Tautohua ngā āhuatanga tūraru, ngā āhuatanga taumaru. Tīpakohia kia rua o tēnā, o tēnā āhuatanga, ka whakamārama ai he aha ngā whakaaweawe o aua āhuatanga i te āheinga o te rōpū ki te whakakaha i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa i roto i te hapori kura. Tērā pea he whakaahua, he kōrero rānei ēnei taunakitanga.
- Tohua mai he aha ētahi rautaki ka taea e te rōpū te whakamahi ki te whakakaha ake i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa. Me hono anō āu kōrero ki ngā āhuatanga, mā te whakamārama me pēhea ēnei rautaki e whakakore ai i ngā āhuatanga tūraru, me pēhea hoki e tiaki ai i ngā āhuatanga taumaru.
Tūmahi 1
He mahi ā-rōpū tēnei. Tīpakohia tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei. Whakaotia te tātari matea kia kitea ai he aha ngā matea, he aha ngā hāpaiora kua mahia kētia mō taua rōpū, he aha ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru anō hoki tērā pea ka whai wāhi mai ki tētahi rautaki mā te kura whānui, hei tautoko, hei whakawhanake i te manawaroa me te hauora o taua rōpū. Me whai mauhanga, me whai taunaki tō tātari matea. Me whai whakaaro anō hoki ki:
- te āhua me te wairua o te taiao kura (hei tauira, ko te ahurea kura, ngā tikanga whakahaere, ngā pūnaha tautoko i te kura, te āhua o ngā wāhi o te kura, ngā kaupapa here a te kura, a te motu whānui hoki)
- te wāhi ki te whakaako me te ako (hei tauira, ko ngā karere hauora, te tauira o te kaiako, ngā rautaki me ngā mahi hei whakakaha i te manawaroa o te rōpū)
- te whanaungatanga i te kura me te hapori (hei tauira, ko ngā ākonga ki ngā ākonga, ngā mātua, ngā whānau, ngā kaitiaki, ngā rōpū hāpai ā-roto, ā-waho, ngā rōpū hāpai hauora, ngā rōpū hapori).
I roto i tō rōpū, arotakengia ētahi o ngā ariā matua me ngā rautaki kua whai wāhi mai ki ngā putanga pai, me ngā rautaki kua whakakaha nei i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia e koutou. Huritaongia he aha ētahi mahi māu, mā ētahi atu, mā te porihanga nui tonu hei whakakaha ake i te manawaroa me te hauora o te rōpū kua tautohungia e koutou. He mahi ā-tuhi, ā-waha, ā-īpāho rānei tēnei arotakenga.
Tūmahi 2
He mahi takitahi tēnei. Waihangatia tō pānui mātārere hei hoatu ki te Tumu Whakahaere o te kura, e whakaatu ana i tō māramatanga ki ngā matea me ngā mahi hei whakakaha ake i te manawaroa, i te hauora hoki o te rōpū kua tautohungia. I roto i tō pānui mātārere:
- Me whai kōrero whakataki, kia mōhiotia ai ko wai te rōpū. Tautohua ngā āhuatanga tūraru, ngā āhuatanga taumaru. Tīpakohia kia rua o tēnā, o tēnā āhuatanga, ka whakamārama ai he aha ngā whakaaweawe o aua āhuatanga i te āheinga o te rōpū ki te whakakaha i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa i roto i te hapori kura. Tērā pea he whakaahua, he kōrero rānei ēnei taunakitanga.
- Tohua mai he aha ētahi rautaki ka taea e te rōpū te whakamahi ki te whakakaha ake i tō rātou ake hauora, i tō rātou ake manawaroa. Me hono anō āu kōrero ki ngā āhuatanga, mā te whakamārama me pēhea ēnei rautaki e whakakore ai i ngā āhuatanga tūraru, me pēhea hoki e tiaki ai i ngā āhuatanga taumaru.
I tēnei ngohe
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi ‘tātari matea’, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e pā ana ki te manawaroa.
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi ‘tātari matea’, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e pā ana ki te manawaroa.
Kuputaka
āhuatanga taumaru |
protective factors |
āhuatanga tūraru |
risk factors |
hāpaiora |
intervention |
īpāho |
podcast |
kauawhi |
inclusive |
kaupapa here |
policy |
mae |
phobia |
matea |
needs |
mauhanga |
record, documentation |
pānui mātārere |
pamphlet, flyer |
tātari matea |
needs analysis |
whaikaha |
disability, disabled |
whakaparahakongia |
marginalised |
whakatoiharatia |
discriminated against (‘isms’) |
āhuatanga taumaru |
protective factors |
āhuatanga tūraru |
risk factors |
hāpaiora |
intervention |
īpāho |
podcast |
kauawhi |
inclusive |
kaupapa here |
policy |
mae |
phobia |
matea |
needs |
mauhanga |
record, documentation |
pānui mātārere |
pamphlet, flyer |
tātari matea |
needs analysis |
whaikaha |
disability, disabled |
whakaparahakongia |
marginalised |
whakatoiharatia |
discriminated against (‘isms’) |
Ngā mahi hei tāpae
He pānui mātārere, kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua.
He pānui mātārere, kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua.
Rauemi
Rauemi Tautoko A
Ngā Whakatoihara
Koia nei ētahi o ngā momo whakatoiharatanga:
whakatoihara taipakeke - ageism
whakatoihara mōmona - fattism
whakatoihara takatāpui - heterosexism
konekone wahine - misogyny
kaikiri - racism
whakatoihara ā-ira - sexism
whakatoihara rahinga - sizeism
Ngā Mae
Koia nei ētahi o ngā momo mae:
mae tīkoke - acrophobia, fear of heights
mae pō - nyctophobia, fear of the dark
mae ahoaho - agoraphobia, fear of crowds and open spaces
mae apiapi - claustrophobia
mae takatāpui - homophobia, fear of homosexuality
mae tū - glossophobia, performance anxiety
mae toto - haemophobia, fear of blood
mae irawhiti - transphobia, fear of transgender people
Kei konei tētahi rārangi o ngā mae huhua noa.
Ngā Āhuatanga Whaikaha
Koia nei ētahi āhuatanga whaikaha:
hiahia ako motuhake - learning support needs
takiwātanga - autism
kāpō - blindness or low vision
mate tinana - physical disabilities
mate whanonga - special behaviour needs
Rauemi Tautoko E
Te Manawaroa
He pūkenga āhua ōrite te manawaroa, me te aumangea. Ko te aumangea, ko te āheinga ki te hoki mai, ki te ū tonu mai whai muri i ētahi raru, i ētahi uauatanga, kia eke panuku tonu. Heoi ko te manawaroa, ko te ū tonu ki te pae tawhiti, kia kaua e tuohu noa, e mate wheke.
Ētahi Āhuatanga Tūraru
Ko tā ngā āhuatanga tūraru, he whakawhānui, he whakarahi ake i ngā uauatanga e ora ai te tangata, ā, ka heke te hauora. Anei ētahi o ngā āhuatanga tūraru e whakararu nei i te tupu o te manawaroa:
- whanonga tūhourangi - anti-social behaviour
- kōtonga - depression
- kiritau ngoikore - low self-esteem
- pūkenga pāpori ngoikore - poor social skills
- ngā raru ki te kura, te tamō - difficulty at school, truancy
- ngā raru whanaungatanga - experiencing conflict or relationship difficulties at home, at school or with friends
- pōhara - low family income
- pūkatokato - loss and grief
- rangirua ki anamata - fear of uncertainty about the future
- ngā whakaaro kino ki te tinana - issues with body image
- te kimi i tōu anō tuakiri - search for own identity
- te rongo wheako, te kite wheako i te tūkinotanga - being exposed to or witnessing violence
- te rongo wheako, te kite wheako i te whakatoihara - experiencing discrimination or racism.
Ētahi Āhuatanga Taumaru
Ko tā ngā āhuatanga taumaru, he āta hāpai i te hauora, i te noho ora. Anei ētahi āhuatanga ka whakakaha i te manawaroa:
- he whatunga pāpori - having a strong social support network
- he ngākau rorotu - having optimism, aspirations, hopes and plans for the future, and faith that life has meaning
- he hoa pūmau - having at least one close friend
- te tautoko a ngā mātua - having at least one supportive parent who shows warmth and caring, who sets clear limits and expectations
- he mahi runaruna - having many personal interests and hobbies that are valued and recognised by others
- te noho haumaru - living in a safe and supportive neighbourhood
- te ahurea - feeling connected to the community and one’s culture
- ngā pūkenga whakaoti rapanga - having thinking skills for problem-solving and decision-making
- te āheinga ki te kite i te tirohanga a tētahi atu - being able to see things from other people’s perspectives
- he āhuru mōwai te kāinga me te kura - positive school and home environment
- ngā tauira pai - seeing positive modelling of resilience in people around you.
Puna: (he mea huri) The Youth Development Strategy Aotearoa (Ministry of Youth Affairs, 2002) and The Curriculum in Action: Making Meaning, Making a Difference (Ministry of Education, 2004).
Rauemi Tautoko A
Ngā Whakatoihara
Koia nei ētahi o ngā momo whakatoiharatanga:
whakatoihara taipakeke - ageism
whakatoihara mōmona - fattism
whakatoihara takatāpui - heterosexism
konekone wahine - misogyny
kaikiri - racism
whakatoihara ā-ira - sexism
whakatoihara rahinga - sizeism
Ngā Mae
Koia nei ētahi o ngā momo mae:
mae tīkoke - acrophobia, fear of heights
mae pō - nyctophobia, fear of the dark
mae ahoaho - agoraphobia, fear of crowds and open spaces
mae apiapi - claustrophobia
mae takatāpui - homophobia, fear of homosexuality
mae tū - glossophobia, performance anxiety
mae toto - haemophobia, fear of blood
mae irawhiti - transphobia, fear of transgender people
Kei konei tētahi rārangi o ngā mae huhua noa.
Ngā Āhuatanga Whaikaha
Koia nei ētahi āhuatanga whaikaha:
hiahia ako motuhake - learning support needs
takiwātanga - autism
kāpō - blindness or low vision
mate tinana - physical disabilities
mate whanonga - special behaviour needs
Rauemi Tautoko E
Te Manawaroa
He pūkenga āhua ōrite te manawaroa, me te aumangea. Ko te aumangea, ko te āheinga ki te hoki mai, ki te ū tonu mai whai muri i ētahi raru, i ētahi uauatanga, kia eke panuku tonu. Heoi ko te manawaroa, ko te ū tonu ki te pae tawhiti, kia kaua e tuohu noa, e mate wheke.
Ētahi Āhuatanga Tūraru
Ko tā ngā āhuatanga tūraru, he whakawhānui, he whakarahi ake i ngā uauatanga e ora ai te tangata, ā, ka heke te hauora. Anei ētahi o ngā āhuatanga tūraru e whakararu nei i te tupu o te manawaroa:
- whanonga tūhourangi - anti-social behaviour
- kōtonga - depression
- kiritau ngoikore - low self-esteem
- pūkenga pāpori ngoikore - poor social skills
- ngā raru ki te kura, te tamō - difficulty at school, truancy
- ngā raru whanaungatanga - experiencing conflict or relationship difficulties at home, at school or with friends
- pōhara - low family income
- pūkatokato - loss and grief
- rangirua ki anamata - fear of uncertainty about the future
- ngā whakaaro kino ki te tinana - issues with body image
- te kimi i tōu anō tuakiri - search for own identity
- te rongo wheako, te kite wheako i te tūkinotanga - being exposed to or witnessing violence
- te rongo wheako, te kite wheako i te whakatoihara - experiencing discrimination or racism.
Ētahi Āhuatanga Taumaru
Ko tā ngā āhuatanga taumaru, he āta hāpai i te hauora, i te noho ora. Anei ētahi āhuatanga ka whakakaha i te manawaroa:
- he whatunga pāpori - having a strong social support network
- he ngākau rorotu - having optimism, aspirations, hopes and plans for the future, and faith that life has meaning
- he hoa pūmau - having at least one close friend
- te tautoko a ngā mātua - having at least one supportive parent who shows warmth and caring, who sets clear limits and expectations
- he mahi runaruna - having many personal interests and hobbies that are valued and recognised by others
- te noho haumaru - living in a safe and supportive neighbourhood
- te ahurea - feeling connected to the community and one’s culture
- ngā pūkenga whakaoti rapanga - having thinking skills for problem-solving and decision-making
- te āheinga ki te kite i te tirohanga a tētahi atu - being able to see things from other people’s perspectives
- he āhuru mōwai te kāinga me te kura - positive school and home environment
- ngā tauira pai - seeing positive modelling of resilience in people around you.
Puna: (he mea huri) The Youth Development Strategy Aotearoa (Ministry of Youth Affairs, 2002) and The Curriculum in Action: Making Meaning, Making a Difference (Ministry of Education, 2004).
Te horopaki
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi tātari matea, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e whakaata ana i ngā mea ka whakaaweawe i te āheinga o tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei, ki te whakawhanake i tō rātou hauora, i tō ratou manawaroa i roto i te hapori kura.
Ka aromatawaitia koe i runga anō i tō āheinga ki te āta huritao i ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru, ā, me tō tohu i ētahi rautaki hei whakapūmau, hei whakawhanake i te manawaroa, kia piki ake ai te hauora o te rōpū kua kōwhiria e koe, e whakatoiharatia ana, e whakaparahakongia ana rānei i roto i te hapori kura.
Ka whakaoti koe i ngā tūmahi tuatahi e rua, ko tētahi wāhanga, ko te whakarite i tētahi tātari matea, ko te tuarua ko te whakarite i tētahi pānui mātārere (kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua). Whakamahia ngā akoranga me ngā wheako mai i ngā tūmahi e rua nei, whakamahia hoki ōu wheako whaiaro, me ngā whakahokinga kōrero mai i ō hoa me tō kaiako, ki te whakawhanake i te tūmahi e whai ake nei.
I tēnei ngohe ka oti i a koe tētahi tātari matea, ā, ka waihangatia tētahi pānui mātārere e whakaata ana i ngā mea ka whakaaweawe i te āheinga o tētahi rōpū kua whakatoiharatia, kua whakaparahakongia rānei, ki te whakawhanake i tō rātou hauora, i tō ratou manawaroa i roto i te hapori kura.
Ka aromatawaitia koe i runga anō i tō āheinga ki te āta huritao i ngā āhuatanga tūraru me ngā āhuatanga taumaru, ā, me tō tohu i ētahi rautaki hei whakapūmau, hei whakawhanake i te manawaroa, kia piki ake ai te hauora o te rōpū kua kōwhiria e koe, e whakatoiharatia ana, e whakaparahakongia ana rānei i roto i te hapori kura.
Ka whakaoti koe i ngā tūmahi tuatahi e rua, ko tētahi wāhanga, ko te whakarite i tētahi tātari matea, ko te tuarua ko te whakarite i tētahi pānui mātārere (kia kotahi whārangi te nui, he kōrero kei ngā taha e rua). Whakamahia ngā akoranga me ngā wheako mai i ngā tūmahi e rua nei, whakamahia hoki ōu wheako whaiaro, me ngā whakahokinga kōrero mai i ō hoa me tō kaiako, ki te whakawhanake i te tūmahi e whai ake nei.