He aha te ariā o Hauora?
E tipu ai te pakiaka tangata, me whakatō he purapura wairua.
Whakahaukūtia te whenua ki te waiora pūmau kia puta ai ko te Hauora.
Ko tā tēnei wāhanga ako, he whakatuwhera i ngā kūaha o te hauora ki te ākonga kia mātau ia ki te oranga tangata, oranga wairua, oranga hinengaro, oranga tinana, oranga ngākau tae noa ki te oranga taiao.
Ka kapi i ngā whakaaro whānui te akoranga tāpua o ngā āhuatanga katoa o te marau nei, te Hauora. Kei te kitea ngā hononga o ngā whakaaro whānui ki ngā kōrero i te iho tonu o te marau nei, ki ngā whenu me ngā aho kōtuitui anō hoki.
E tipu ai te pakiaka tangata, me whakatō he purapura wairua.
Whakahaukūtia te whenua ki te waiora pūmau kia puta ai ko te Hauora.
Ko tā tēnei wāhanga ako, he whakatuwhera i ngā kūaha o te hauora ki te ākonga kia mātau ia ki te oranga tangata, oranga wairua, oranga hinengaro, oranga tinana, oranga ngākau tae noa ki te oranga taiao.
Ka kapi i ngā whakaaro whānui te akoranga tāpua o ngā āhuatanga katoa o te marau nei, te Hauora. Kei te kitea ngā hononga o ngā whakaaro whānui ki ngā kōrero i te iho tonu o te marau nei, ki ngā whenu me ngā aho kōtuitui anō hoki.
Ngā Ariā Matua, Ngā Akoranga Matua
He Whakamārama
Ko te whāinga o te tukutuku ako he tautohu i ngā akoranga tāpua i roto i te wāhanga ako, ā, ka tuituia ēnā akoranga tāpua ki raro i ngā whakaaro whānui mō taua wāhanga ako. He rauemi hou te tukutuku ako hei whakamahinga mā te kaiako ki te waihanga i tētahi hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā akoranga matua katoa o taua wāhanga ako.
Ehara i te mea e herea ana te tukutuku ako ki tētahi whakaraupapatanga ako kotahi. Ka tīmata pea te raupapatanga ako i tētahi horopaki ako e hāngai ana ki te taiao o te kura, i tētahi āhuatanga rānei e ngākaunui ana ngā tauira. Ka hāngai pū pea tēnei kaupapa ako ki tētahi whakaaro whānui, heoi kei reira hoki ōna kōtuituinga ki ētahi atu whakaaro whānui. Kua waihangatia mai ngā tukutuku kia wātea ai te kaiwhakaako ki te whakarite hōtaka ako tāwariwari, mārama anō hoki.
Ka oti ngā puka ārahi i te whakaako me te aromatawai te waihanga, ka whakatauiratia ki ētahi horopaki e kitea ai te hāngai ki ngā whakaaro whānui. Heoi anō, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ēnā tauira. Ko ngā horopaki ka whakatauiratia, ka taea hoki pea i ētahi atu whakaaro whānui.
Mā te tukutuku aromatawai hei tautohu ngā akoranga e tōtika ana mō te whiwhi tohu, ā, ka whakatau iho hoki i ngā paerewa hei whakatutuki i tēnā tohu, te momo aromatawai me te taumaha o ngā whiwhinga. Kia mahara anō hoki, ehara i te mea he whakamātautau ā-pepa anake te aromatawai ā-waho; arā anō ngā kōwhiringa hei whakatutuki i te aromatawai ā-waho. Ā, pērā anō i te tukutuku ako, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ngā whakaraupapatanga aromatawai, engari kua whakaritea kia ngāwari te whakahāngai ki ngā marautanga ā-kura.
Te Waihanga Tukutuku
I waihangatia mai ngā mahere e ētahi ohu mātanga e mātau ana ki tēnā wāhanga ako, ki tēnā wāhanga ako. Nā rātou nei ngā whakaaro whānui mō ia wāhanga ako i waihanga. Ko ngā akoranga tāpua ngā akoranga kāore nei e tika ana kia mahue, kia whakarerea noatia. He rerekē i ia wāhanga ako, nā te rerekē o ngā tikanga me ngā ritenga i ahu mai ai ēnā mātauranga. Heoi anō, he āhuatanga ako kei tēnā, kei tēnā i pūtakea mai i ēnei momo mōhiotanga e toru e whai ake nei:
- te maumahara me te tātai meka;
- te mātau ki ngā whakaaro me te whakahāngai ki ngā horopaki huhua;
- ngā tukanga waihanga, whakamātautau hoki i ētahi mātauranga hou i roto i te kaupapa ako, tae atu ki ngā pūkenga me ngā mōhiotanga tukanga.
I hangā mai ngā tukutuku kia māmā ai tā te kaiwhakaako whakarite hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā tauira huhua rerekē me ō rātou tāera ako.
He Whakamārama
Ko te whāinga o te tukutuku ako he tautohu i ngā akoranga tāpua i roto i te wāhanga ako, ā, ka tuituia ēnā akoranga tāpua ki raro i ngā whakaaro whānui mō taua wāhanga ako. He rauemi hou te tukutuku ako hei whakamahinga mā te kaiako ki te waihanga i tētahi hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā akoranga matua katoa o taua wāhanga ako.
Ehara i te mea e herea ana te tukutuku ako ki tētahi whakaraupapatanga ako kotahi. Ka tīmata pea te raupapatanga ako i tētahi horopaki ako e hāngai ana ki te taiao o te kura, i tētahi āhuatanga rānei e ngākaunui ana ngā tauira. Ka hāngai pū pea tēnei kaupapa ako ki tētahi whakaaro whānui, heoi kei reira hoki ōna kōtuituinga ki ētahi atu whakaaro whānui. Kua waihangatia mai ngā tukutuku kia wātea ai te kaiwhakaako ki te whakarite hōtaka ako tāwariwari, mārama anō hoki.
Ka oti ngā puka ārahi i te whakaako me te aromatawai te waihanga, ka whakatauiratia ki ētahi horopaki e kitea ai te hāngai ki ngā whakaaro whānui. Heoi anō, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ēnā tauira. Ko ngā horopaki ka whakatauiratia, ka taea hoki pea i ētahi atu whakaaro whānui.
Mā te tukutuku aromatawai hei tautohu ngā akoranga e tōtika ana mō te whiwhi tohu, ā, ka whakatau iho hoki i ngā paerewa hei whakatutuki i tēnā tohu, te momo aromatawai me te taumaha o ngā whiwhinga. Kia mahara anō hoki, ehara i te mea he whakamātautau ā-pepa anake te aromatawai ā-waho; arā anō ngā kōwhiringa hei whakatutuki i te aromatawai ā-waho. Ā, pērā anō i te tukutuku ako, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ngā whakaraupapatanga aromatawai, engari kua whakaritea kia ngāwari te whakahāngai ki ngā marautanga ā-kura.
Te Waihanga Tukutuku
I waihangatia mai ngā mahere e ētahi ohu mātanga e mātau ana ki tēnā wāhanga ako, ki tēnā wāhanga ako. Nā rātou nei ngā whakaaro whānui mō ia wāhanga ako i waihanga. Ko ngā akoranga tāpua ngā akoranga kāore nei e tika ana kia mahue, kia whakarerea noatia. He rerekē i ia wāhanga ako, nā te rerekē o ngā tikanga me ngā ritenga i ahu mai ai ēnā mātauranga. Heoi anō, he āhuatanga ako kei tēnā, kei tēnā i pūtakea mai i ēnei momo mōhiotanga e toru e whai ake nei:
- te maumahara me te tātai meka;
- te mātau ki ngā whakaaro me te whakahāngai ki ngā horopaki huhua;
- ngā tukanga waihanga, whakamātautau hoki i ētahi mātauranga hou i roto i te kaupapa ako, tae atu ki ngā pūkenga me ngā mōhiotanga tukanga.
I hangā mai ngā tukutuku kia māmā ai tā te kaiwhakaako whakarite hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā tauira huhua rerekē me ō rātou tāera ako.
Big Idea Body:
- Kia tau te mauri
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka arohia te mana, ki te rongomaiwhiti, ki te motuhaketanga o ia tangata. Ka kitea hoki te pānga o te ao katoa o te tangata ki tōna anō mauri. Nā reira, kia tau te mauri, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
He iho, he mana, he ihi, he wehi, he tapu tō te tangata
- Kia tau te mauri
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka arohia te mana, ki te rongomaiwhiti, ki te motuhaketanga o ia tangata. Ka kitea hoki te pānga o te ao katoa o te tangata ki tōna anō mauri. Nā reira, kia tau te mauri, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
Big Idea Body:
- Kia oho te mauri
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka arohia te hiranga o te mauri i roto i te koiora me te oranga. Me manawa piharau te tangata i te roanga o ōna rā e pūmau ai tōna āio, tōna mauri ora. Nā reira, kia oho te mauri, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
Mauri tū, mauri ora; mauri noho, mauri mate
- Kia oho te mauri
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka arohia te hiranga o te mauri i roto i te koiora me te oranga. Me manawa piharau te tangata i te roanga o ōna rā e pūmau ai tōna āio, tōna mauri ora. Nā reira, kia oho te mauri, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
Big Idea Body:
- Kia ora te mauri whenua
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka tirohia te hononga māori i waenganui i te tangata me te taiao, me ngā pānga, ngā whakaawenga o tētahi o rāua ki te mauri me te oranga tonutanga o tērā atu. Oranga taiao, oranga tāngata. Nā reira, kia ora te mauri whenua, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
Hāhā te whenua, hāhā te tangata
- Kia ora te mauri whenua
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka tirohia te hononga māori i waenganui i te tangata me te taiao, me ngā pānga, ngā whakaawenga o tētahi o rāua ki te mauri me te oranga tonutanga o tērā atu. Oranga taiao, oranga tāngata. Nā reira, kia ora te mauri whenua, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
Big Idea Body:
- Kia ora te mauri tangata
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka tirohia te wairua, te āhua me te kounga o ō tātou hononga whaiaro me ngā pānga nui o ēnei hononga ki tō tātou mauri. Mā te whakatupu me te whakapūmau i ngā hononga hua pai, hononga hua roa, ka tupu, ka kaha anō te tuakiri o te tangata i tana tū takitahi, i tana tū tangata whenua anō. Nā reira, kia ora te mauri tangata, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
He taura taonga e motu, he taura tangata e kore e motu
- Kia ora te mauri tangata
I runga i tēnei whakaaro whānui, ka tirohia te wairua, te āhua me te kounga o ō tātou hononga whaiaro me ngā pānga nui o ēnei hononga ki tō tātou mauri. Mā te whakatupu me te whakapūmau i ngā hononga hua pai, hononga hua roa, ka tupu, ka kaha anō te tuakiri o te tangata i tana tū takitahi, i tana tū tangata whenua anō. Nā reira, kia ora te mauri tangata, koia te āhuatanga kei te kōpakihia e tēnei whakaaro whānui.
Ngā Matatautanga
I te Taumata 6 o te marautanga, ka tautohu, ka whakaahua, ka whakamārama, ka whakaatu, ka tūhura te ākonga i ngā ariā, ngā pūkenga me ngā rautaki e pā ana ki te hauora. E aronui ana ki ngā kaupapa i roto i ngā horopaki e taunga ana ia.
I te Taumata 7 o te marautanga, ka tūhura, ka whakamahi, ka arotake, ka tātari, ka matapaki te ākonga i ngā ariā, ngā pūkenga me ngā rautaki e pā ana ki te hauora. E aronui ana ki ngā kaupapa ka pā ki te hapori, ki te hapū, ki te iwi.
I te Taumata 8 o te marautanga, ka arotake, ka matapaki, ka tātari, ka arohaehae te ākonga i ngā ariā, ngā pūkenga me ngā rautaki e pā ana ki te hauora. E aronui ana ki ngā kaupapa whānui ka pā ki te iwi Māori, ki te iwi taketake, ki ngā tāngata katoa huri noa i te ao whānui.
I te Taumata 6 o te marautanga, ka tautohu, ka whakaahua, ka whakamārama, ka whakaatu, ka tūhura te ākonga i ngā ariā, ngā pūkenga me ngā rautaki e pā ana ki te hauora. E aronui ana ki ngā kaupapa i roto i ngā horopaki e taunga ana ia.
I te Taumata 7 o te marautanga, ka tūhura, ka whakamahi, ka arotake, ka tātari, ka matapaki te ākonga i ngā ariā, ngā pūkenga me ngā rautaki e pā ana ki te hauora. E aronui ana ki ngā kaupapa ka pā ki te hapori, ki te hapū, ki te iwi.
I te Taumata 8 o te marautanga, ka arotake, ka matapaki, ka tātari, ka arohaehae te ākonga i ngā ariā, ngā pūkenga me ngā rautaki e pā ana ki te hauora. E aronui ana ki ngā kaupapa whānui ka pā ki te iwi Māori, ki te iwi taketake, ki ngā tāngata katoa huri noa i te ao whānui.
Ngā Pūkenga Matua me ngā Rautaki Matua
Ko ō tātou uara, ō tātou waiaro me ō tātou whakapono te tūāpapa o ō tātou whakaaro, ā tātou whanonga, ā tātou mahi tahi ki ētahi atu me ā tātou urupare ki te ao e karapoti nei i a tātou. Ko te āhua ki tō tātou mārama ki a tātou anō, ki ētahi atu hoki, ki ngā hononga me te whakawhanaunga ki ētahi atu, me ō tātou hononga ki te taiao, he mea taka katoa mai i ō tātou uara, ō tātou waiaro me ō tātou whakapono hoki. Ko te whakawhanake me te whakapakari i ēnei mea te ngako o te Hauora.
Ko te poipoi i ō tātou pūmanawa ake me te whakatupuranga o ngā pūkenga me ngā rautaki e tutuki ai ngā wawata, e whai hua ai, e hauora anō ai tā tātou noho ki te ao, he tino wāhanga anō nō te Hauora. Anei e rārangi iho nei ētahi o ēnei hanga:
- ngā rautaki tiaki, whakahaumaru i a tātou anō, ā-tinana, ā-hinengaro, ā-wairua, ā-whānau hoki
- ngā rautaki whakapiki, whakahaumaru i te ora, taha tinana, taha hinengaro, taha wairua hoki
- ngā pūkenga whakarite i a koe anō, pērā i te whakataki i te wā, i te whakarite whāinga, i te mahi kia takatū koe, me te whakahaere i a koe anō
- ngā pūkenga whakawhitiwhiti kōrero e pai ai te āta kōrero ki tangata kē atu
- ngā pūkenga whakawhanaunga e pai ai te mahi tahi ki tangata kē atu. Kia whakawhanake, kia whakapakari te ākonga i ēnei pūkenga matua, rautaki matua hoki.
Ngā Pūkenga Matua me ngā Rautaki Matua
Ko ō tātou uara, ō tātou waiaro me ō tātou whakapono te tūāpapa o ō tātou whakaaro, ā tātou whanonga, ā tātou mahi tahi ki ētahi atu me ā tātou urupare ki te ao e karapoti nei i a tātou. Ko te āhua ki tō tātou mārama ki a tātou anō, ki ētahi atu hoki, ki ngā hononga me te whakawhanaunga ki ētahi atu, me ō tātou hononga ki te taiao, he mea taka katoa mai i ō tātou uara, ō tātou waiaro me ō tātou whakapono hoki. Ko te whakawhanake me te whakapakari i ēnei mea te ngako o te Hauora.
Ko te poipoi i ō tātou pūmanawa ake me te whakatupuranga o ngā pūkenga me ngā rautaki e tutuki ai ngā wawata, e whai hua ai, e hauora anō ai tā tātou noho ki te ao, he tino wāhanga anō nō te Hauora. Anei e rārangi iho nei ētahi o ēnei hanga:
- ngā rautaki tiaki, whakahaumaru i a tātou anō, ā-tinana, ā-hinengaro, ā-wairua, ā-whānau hoki
- ngā rautaki whakapiki, whakahaumaru i te ora, taha tinana, taha hinengaro, taha wairua hoki
- ngā pūkenga whakarite i a koe anō, pērā i te whakataki i te wā, i te whakarite whāinga, i te mahi kia takatū koe, me te whakahaere i a koe anō
- ngā pūkenga whakawhitiwhiti kōrero e pai ai te āta kōrero ki tangata kē atu
- ngā pūkenga whakawhanaunga e pai ai te mahi tahi ki tangata kē atu. Kia whakawhanake, kia whakapakari te ākonga i ēnei pūkenga matua, rautaki matua hoki.
Ngā Huarahi
Ko tā te Hauora, he whakatupu i ngā uara, ngā waiaro me ngā whakapono e rite ana, me te kōtui atu i ēnei ki ngā pūkenga me ngā rautaki e ora ai te ākonga i ōna rā ki tēnei ao. Mā ngā huarahi umanga ka waihangatia i te Hauora, ka takoto he ara e whaiwhai ai te ākonga i ngā tohu mātauranga i ngā kokonga katoa o te rāngai hauora.
Ka takoto hoki i te Hauora he ara e whakapai ake ai te ākonga i te oranga o tōna whānau, o tōna hapori, me ngā hapori whānui ake. He tūāpapa e taea ai e te ākonga te whakatairanga te hauora me te oranga i runga anō i te tirohanga Māori.
Ko tā te Hauora, he whakatupu i ngā uara, ngā waiaro me ngā whakapono e rite ana, me te kōtui atu i ēnei ki ngā pūkenga me ngā rautaki e ora ai te ākonga i ōna rā ki tēnei ao. Mā ngā huarahi umanga ka waihangatia i te Hauora, ka takoto he ara e whaiwhai ai te ākonga i ngā tohu mātauranga i ngā kokonga katoa o te rāngai hauora.
Ka takoto hoki i te Hauora he ara e whakapai ake ai te ākonga i te oranga o tōna whānau, o tōna hapori, me ngā hapori whānui ake. He tūāpapa e taea ai e te ākonga te whakatairanga te hauora me te oranga i runga anō i te tirohanga Māori.