He aha te ariā o Te Reo Māori?
“Ko te reo te taikura o te whakaao mārama”
-Te Wharehuia Milroy
Ko te reo Māori te huarahi e mārama ai te tangata ki te ao Māori. Ka takoto i Te Reo Māori te tūāpapa o ngā pūkenga whakawhiti reo me te mātauranga ahurea e reorua ai, e kākanorua ai ngā ākonga me te whakaaro nui anō ki te tirohanga a te Māori ki te ao.
Hei whai i tō te kāwanatanga ū kia whai huarahi ngā tāngata katoa o Aotearoa ki te ako, ki te kōrero hoki i te reo Māori e whakapuakina nei i te Maihi Karauna, e kī nei, “Whāinga Rongomaioro 2: I mua i te tau 2040, ka kotahi miriona ngā tāngata o Aotearoa (ka neke atu rānei i tērā) e kaha ana, e māia ana hoki ki te kōrero mō ngā kaupapa taketake i te reo Māori”, ka nui te arohia o te hopukanga me te whakapainga ake o te reo kōrero i te wāhanga ako o Te Reo Māori.
Whakaakona ai Te Reo Māori ki tētahi hunga ākonga e kanorau rawa atu ana, i ngā tini horopaki rerekē, tae atu ki ngā ākonga Māori e whai ana kia hoki mai te reo me te ahurea tuku iho hei taonga mā rātou, me ngā ākonga tauiwi e tomo ana ki roto ki te ao Māori, mā reira e pakari ai te tūāpapa o te kākanoruatanga me te reoruatanga o Aotearoa.
“Ko te reo te taikura o te whakaao mārama”
-Te Wharehuia Milroy
Ko te reo Māori te huarahi e mārama ai te tangata ki te ao Māori. Ka takoto i Te Reo Māori te tūāpapa o ngā pūkenga whakawhiti reo me te mātauranga ahurea e reorua ai, e kākanorua ai ngā ākonga me te whakaaro nui anō ki te tirohanga a te Māori ki te ao.
Hei whai i tō te kāwanatanga ū kia whai huarahi ngā tāngata katoa o Aotearoa ki te ako, ki te kōrero hoki i te reo Māori e whakapuakina nei i te Maihi Karauna, e kī nei, “Whāinga Rongomaioro 2: I mua i te tau 2040, ka kotahi miriona ngā tāngata o Aotearoa (ka neke atu rānei i tērā) e kaha ana, e māia ana hoki ki te kōrero mō ngā kaupapa taketake i te reo Māori”, ka nui te arohia o te hopukanga me te whakapainga ake o te reo kōrero i te wāhanga ako o Te Reo Māori.
Whakaakona ai Te Reo Māori ki tētahi hunga ākonga e kanorau rawa atu ana, i ngā tini horopaki rerekē, tae atu ki ngā ākonga Māori e whai ana kia hoki mai te reo me te ahurea tuku iho hei taonga mā rātou, me ngā ākonga tauiwi e tomo ana ki roto ki te ao Māori, mā reira e pakari ai te tūāpapa o te kākanoruatanga me te reoruatanga o Aotearoa.
Ngā Ariā Matua, Ngā Akoranga Matua
E whai ake nei ko ngā ariā matua e whā hei tūāpapa mō te ako me te aromatawai i Te Reo Māori. Kua tīkina ēnei ariā i te peha i auahatia ai e Tā Tīmoti Kāretu mā hei tāhuhu mō Te Kōhanga Reo, mō Te Māngai Pāho me Te Panekiretanga o te Reo i runga i te whakaaro ko te huinga o ēnei tētahi huarahi e eke ai te reo o te tangata ki tētahi taumata kairangi.
Kōtui ana ēnei pūkenga reo e rima e mātuatua ana e whai take ai te whakawhiti kōrero: te whakarongo, te kōrero, te pānui, te tuhituhi me te māramatanga ahurea. Ka whakaaturia tērā kōtuitui i te hōtaka ako mō Te Reo Māori.
He mea nui tā te ākonga whakaatu i tōna māramatanga, i runga i te tika o te reo, i te Māori hoki o te rere me te whakaaro.
He mea nui tā te ākonga whai wāhi atu ki te whakarauoratanga o te reo hei painga mō te takitini.
E whai ake nei ko ngā ariā matua e whā hei tūāpapa mō te ako me te aromatawai i Te Reo Māori. Kua tīkina ēnei ariā i te peha i auahatia ai e Tā Tīmoti Kāretu mā hei tāhuhu mō Te Kōhanga Reo, mō Te Māngai Pāho me Te Panekiretanga o te Reo i runga i te whakaaro ko te huinga o ēnei tētahi huarahi e eke ai te reo o te tangata ki tētahi taumata kairangi.
Kōtui ana ēnei pūkenga reo e rima e mātuatua ana e whai take ai te whakawhiti kōrero: te whakarongo, te kōrero, te pānui, te tuhituhi me te māramatanga ahurea. Ka whakaaturia tērā kōtuitui i te hōtaka ako mō Te Reo Māori.
He mea nui tā te ākonga whakaatu i tōna māramatanga, i runga i te tika o te reo, i te Māori hoki o te rere me te whakaaro.
He mea nui tā te ākonga whai wāhi atu ki te whakarauoratanga o te reo hei painga mō te takitini.
Big Idea Body:
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko ngā āhuatanga o te reo e aro ana ki te whakatakotoranga me te whakamahinga tika o te kupu, ki ngā tohu kārawarawa, otiia, ki te wetereo e kounga ai te whakawhitinga kōrero. He kaupapa tēnei hei tūāpapa mō te ako i te reo Māori e tika ana kia whakawhanakehia tonuhia.
Te Tika o te Reo
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko ngā āhuatanga o te reo e aro ana ki te whakatakotoranga me te whakamahinga tika o te kupu, ki ngā tohu kārawarawa, otiia, ki te wetereo e kounga ai te whakawhitinga kōrero. He kaupapa tēnei hei tūāpapa mō te ako i te reo Māori e tika ana kia whakawhanakehia tonuhia.
Big Idea Body:
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko ngā āhuatanga o te whakahua, o te haureo, o te tangi me te manawataki o te reo e newanewa ai tōna rere. Kei tēnei ariā hoki ko te whānuitanga o ngā momo kīanga me ngā rautaki whakaraupapa kōrero.
Te Rere o te Reo
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko ngā āhuatanga o te whakahua, o te haureo, o te tangi me te manawataki o te reo e newanewa ai tōna rere. Kei tēnei ariā hoki ko te whānuitanga o ngā momo kīanga me ngā rautaki whakaraupapa kōrero.
Big Idea Body:
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko ngā āhuatanga o te whakaaro Māori ka ahu mai i tā te Māori titiro ki tōna ao me ōna taiao, pēnei i te kawenga o ngā tikanga me ngā uara, i te whakapuakanga kōrero hoki e puta ai te wairua Māori i te reo.
Te Māori o te Reo
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko ngā āhuatanga o te whakaaro Māori ka ahu mai i tā te Māori titiro ki tōna ao me ōna taiao, pēnei i te kawenga o ngā tikanga me ngā uara, i te whakapuakanga kōrero hoki e puta ai te wairua Māori i te reo.
Big Idea Body:
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko te ahunga whakamua o ngā whakaaro ki te ora tautini o te reo, haere ake nei, mā roto mai i te wānanga i te huri o te reo me te whai i ngā rautaki whakarauora reo e kaha tonu ai te ora o te reo hei ngā whakatipuranga e tū mai nei.
Te Ora o te Reo
Ko ngā akoranga tāpua kei roto i tēnei ariā, ko te ahunga whakamua o ngā whakaaro ki te ora tautini o te reo, haere ake nei, mā roto mai i te wānanga i te huri o te reo me te whai i ngā rautaki whakarauora reo e kaha tonu ai te ora o te reo hei ngā whakatipuranga e tū mai nei.
Ngā Matatautanga
- Ka whakahāngai ngā ākonga o Te Reo Māori i ētahi pūkenga whakawhiti kōrero ki te huhua o ngā horopaki e tika ai, e rere ai, e Māori ai te whakapuakanga o ō rātou whakaaro ki te reo Māori, me te whai māramatanga hoki ki te whakarauoranga o te reo.
- Ka whakawhanake ngā ākonga o Te Reo Māori i ētahi pūkenga me ētahi rautaki whakahaere i a rātou anō e mōhio ai rātou ki te wā e tika ana kia ārahi, kia whai rānei, ki te wā me te āhua o te mahi takitahi, o te mahi takitini rānei hei painga mō te ao Māori.
- Ka whakapuaki ngā ākonga o Te Reo Māori i te whakaaro e auaha ana, e arohaehae ana hoki, ā, ka whāia e rātou ngā tukanga o te whiringa hirikapo kia mārama ai ki a rātou ngā pārongo, ngā wheako me ngā ariā e hihiri ai rātou ki te ako i te reo Māori ā haere ake nei.
- I te taha o te ako i ngā tikanga Māori, ka whakapakari ngā ākonga o Te Reo Māori i ō rātou mōhio ki ō rātou anō tuakiritanga, nō reira ka takoto tētahi tūāpapa mārōrō e pai ai tā rātou tuitui hononga, tā rātou poipoi hononga hoki ki ētahi atu me te taiao.
- Mā ngā ariā, mā ngā uara me ngā waiaro ka whakawhanakehia mai i te tirohanga a te Māori ki te ao, e whakapuakina ana ki te reo Māori, e māia ai, e tika ai hoki i roto i te ahurea Māori te whai wāhi atu me te takoha a ngā ākonga o Te Reo Māori ki te whakarauoranga o te reo me ngā tikanga Māori i waenga i ō rātou hapori.
- Ka whakahāngai ngā ākonga o Te Reo Māori i ētahi pūkenga whakawhiti kōrero ki te huhua o ngā horopaki e tika ai, e rere ai, e Māori ai te whakapuakanga o ō rātou whakaaro ki te reo Māori, me te whai māramatanga hoki ki te whakarauoranga o te reo.
- Ka whakawhanake ngā ākonga o Te Reo Māori i ētahi pūkenga me ētahi rautaki whakahaere i a rātou anō e mōhio ai rātou ki te wā e tika ana kia ārahi, kia whai rānei, ki te wā me te āhua o te mahi takitahi, o te mahi takitini rānei hei painga mō te ao Māori.
- Ka whakapuaki ngā ākonga o Te Reo Māori i te whakaaro e auaha ana, e arohaehae ana hoki, ā, ka whāia e rātou ngā tukanga o te whiringa hirikapo kia mārama ai ki a rātou ngā pārongo, ngā wheako me ngā ariā e hihiri ai rātou ki te ako i te reo Māori ā haere ake nei.
- I te taha o te ako i ngā tikanga Māori, ka whakapakari ngā ākonga o Te Reo Māori i ō rātou mōhio ki ō rātou anō tuakiritanga, nō reira ka takoto tētahi tūāpapa mārōrō e pai ai tā rātou tuitui hononga, tā rātou poipoi hononga hoki ki ētahi atu me te taiao.
- Mā ngā ariā, mā ngā uara me ngā waiaro ka whakawhanakehia mai i te tirohanga a te Māori ki te ao, e whakapuakina ana ki te reo Māori, e māia ai, e tika ai hoki i roto i te ahurea Māori te whai wāhi atu me te takoha a ngā ākonga o Te Reo Māori ki te whakarauoranga o te reo me ngā tikanga Māori i waenga i ō rātou hapori.
Te Huarahi Ako
Ka takoto i a Te Reo Māori tētahi tūāpapa e whai pūkenga whakawhiti kōrero ai, e whai mōhiotanga ahurea ai hoki ngā ākonga kia māia ai rātou mā roto i te pakari o te tuakiri whaiaro e kounga ai tā rātou whai hononga ki ētahi atu i runga i te reoruatanga me te kākanoruatanga.
Tautoko ai a Te Reo Māori i te rerenga tonutanga o te ako, ā, whakatairangatia ai hoki e ia te noho māori noa o te reo Māori ki ngā wāhi o: te pāpāho me te kawe pūrongo; te mātauranga; ngā mahi toi; te whakangahau; te pakihi; te tāpoi me te manaakitanga; te kāwanatanga ā-rohe, ā-motu hoki; te hauora; ngā reo me te mātai reo; te whakahaere hākinakina; te whakatairanga; te whakahaere; te ture me te tika; te whakatika taihara; te kōrero tūmatanui; te whakawhanake iwi; te tūao; ngā ratonga ā-hapori; te mahi pāmu me te ahuwhenua; ngā ahumahi mātāmua; ngā whakataunga kokoraho mō te Tiriti; te whakawhiti reo ā-tuhi, ā-waha hoki.
Ka takoto i a Te Reo Māori tētahi tūāpapa e whai pūkenga whakawhiti kōrero ai, e whai mōhiotanga ahurea ai hoki ngā ākonga kia māia ai rātou mā roto i te pakari o te tuakiri whaiaro e kounga ai tā rātou whai hononga ki ētahi atu i runga i te reoruatanga me te kākanoruatanga.
Tautoko ai a Te Reo Māori i te rerenga tonutanga o te ako, ā, whakatairangatia ai hoki e ia te noho māori noa o te reo Māori ki ngā wāhi o: te pāpāho me te kawe pūrongo; te mātauranga; ngā mahi toi; te whakangahau; te pakihi; te tāpoi me te manaakitanga; te kāwanatanga ā-rohe, ā-motu hoki; te hauora; ngā reo me te mātai reo; te whakahaere hākinakina; te whakatairanga; te whakahaere; te ture me te tika; te whakatika taihara; te kōrero tūmatanui; te whakawhanake iwi; te tūao; ngā ratonga ā-hapori; te mahi pāmu me te ahuwhenua; ngā ahumahi mātāmua; ngā whakataunga kokoraho mō te Tiriti; te whakawhiti reo ā-tuhi, ā-waha hoki.
He tautoko anō
He Aronga kē
E whakapono ana mātou, e whanake ai tētahi motu reorua, me mātua whai kia whai wāhi ngā tāngata katoa o Aotearoa ki ngā akoranga reo Māori e kounga ana. Ko te whāinga matua, kia tokomaha ake ngā ākonga e māia ana ki te kōrero i te reo Māori me te tau o tērā āhuatanga ki roto i a rātou i ngā horopaki ka puta māori ake i ia rā.
He Aronga kē
E whakapono ana mātou, e whanake ai tētahi motu reorua, me mātua whai kia whai wāhi ngā tāngata katoa o Aotearoa ki ngā akoranga reo Māori e kounga ana. Ko te whāinga matua, kia tokomaha ake ngā ākonga e māia ana ki te kōrero i te reo Māori me te tau o tērā āhuatanga ki roto i a rātou i ngā horopaki ka puta māori ake i ia rā.
Document List: [{"file_url":"https:\/\/ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com\/s3fs-public\/2023-11\/L1%20TRM%20He%20Arawhata%20Reo%20-%20Grammar%20Progression.docx?VersionId=L9JE18JQFotnsIgJD2fGN8dUfRa6OsS1","file_size":68401},{"file_url":"https:\/\/ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com\/s3fs-public\/2023-11\/L1%20TRM%20Kuputaka%20-%20Glossary.docx?VersionId=xfPa_lGTWiSuKZZ2Oz5.3PD2x81gm7Xk","file_size":49126}]
Documents Count: 2
[ Rauemi Kōnae ]
- Taitara: He Arawhata Reo
- Whakaahua: Te Reo Māori
- Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2023-11/L1%20TRM%20He%20Arawhata%20Reo%20-%20Grammar%20Progression.docx?VersionId=L9JE18JQFotnsIgJD2fGN8dUfRa6OsS1
- Torohanga Kōnae: docx
- Rahi o te Kōnae: 67KB
- He Arawhata Reo.docx
- Whakaahua: Te Reo Māori
[ Rauemi Kōnae ]
- Taitara: Te Kuputaka
- Whakaahua: Te Reo Māori
- Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2023-11/L1%20TRM%20Kuputaka%20-%20Glossary.docx?VersionId=xfPa_lGTWiSuKZZ2Oz5.3PD2x81gm7Xk
- Torohanga Kōnae: docx
- Rahi o te Kōnae: 48KB
- Te Kuputaka.docx
- Whakaahua: Te Reo Māori
[ Rauemi Kōnae ]
- Taitara: He Arawhata Reo
- Whakaahua: Te Reo Māori
- Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2023-11/L1%20TRM%20He%20Arawhata%20Reo%20-%20Grammar%20Progression.docx?VersionId=L9JE18JQFotnsIgJD2fGN8dUfRa6OsS1
- Torohanga Kōnae: docx
- Rahi o te Kōnae: 67KB
- He Arawhata Reo.docx
- Whakaahua: Te Reo Māori
[ Rauemi Kōnae ]
- Taitara: Te Kuputaka
- Whakaahua: Te Reo Māori
- Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2023-11/L1%20TRM%20Kuputaka%20-%20Glossary.docx?VersionId=xfPa_lGTWiSuKZZ2Oz5.3PD2x81gm7Xk
- Torohanga Kōnae: docx
- Rahi o te Kōnae: 48KB
- Te Kuputaka.docx
- Whakaahua: Te Reo Māori
[ Rauemi Ataata ]
- Taitara: Te Reo Māori Journey video
- Whakaahua: Koinei te kiriata mō te waihangatanga o ngā Paerewa Te Reo Māori NZC.
- Roanga o te Ataata: 7 minutes
- Wāhitau Tukutuku Ataata: https://player.vimeo.com/video/570137935
- Tauwhaituhi: This video does not yet have closed captions. These are coming soon.
This video does not yet have closed captions. These are coming soon.
Tukutuku Aromatawai
Ka kohia ngā taunakitanga mō tēnei Paerewa Paetae i te kōrerorero. Me kōrero ngā ākonga mō ō rātou horopaki (ngā kaupapa me ngā wheako e hāngai ana rānei), ā, me pērā te nui o te whakamahinga o te reo e tutuki ai ngā hiahia o tēnei Paerewa. Me tūturu ngā mahi kōrerorero i taua wā tonu, ā, me whakaatu e āhei ana te ākonga te kōrero i te reo Māori, me te urupare i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro.
E āhei ana ngā ākonga te mahi takirua, te mahi ā-rōpū rānei. Mēnā e mahi ā-rōpū ana ngā ākonga, he mea nui kia whai wāhi ia ākonga ki ngā kōrerorero e tutuki ai ngā hiahia o tēnei Paerewa. E āhei ana ngā kaiaromatawai te āwhina i ngā ākonga ki te whiriwhiri i te/ngā hoa kōrero e tika ana.
Mō ia kōrerorero ka tukuna mai hei taunakitanga me:
- kotahi anake te ataata kua rekoatahia kāore he panonitanga (kāore i kotikotia)
- ngāwari te rongo, me mārama hoki te kite me te tautohu i ia ākonga.
E āhei ana ngā kaiaromatawai te:
- hoatu whakaahua, taputapu rānei ki ngā ākonga hei akiaki i te kōrerorero, mēnā kāore he tuhinga reo Māori o runga.
E āhei ana ngā ākonga te:
- toro atu ki ngā taputapu kua tukuna e te kaiaromatawai.
Kāore e āhei ana ngā ākonga te:
- haratau i ngā kōrero ōrite me t/ōna hoa kōrero i mua i te aromatawai
- ako ā-kākā, te tuhi i tētahi whakaari rānei
- whiwhi i ngā akoranga tīrewa, i ngā tohutohu, i ngā whakaakoranga, i ētahi atu momo kōrero āwhina rānei i te wā o te aromatawai
- whakamahi i ngā pitopito kōrero mō te reo Māori, i ngā rauemi ako i te reo, i ngā papakupu rānei i te wā o te aromatawai.
Ngā herenga e motuhake ana ki te Paerewa
Me kotahi te tūmahi ka tukuna. Ka āhei ki te tuku i ngā mahi i te reo Māori ā-tuhi, i te reo Māori ā-waha, i ngā mea e rua rānei. Ki te kōwhiria ngā mea e rua, me haere ngātahi ngā kai o te reo ā-waha me te reo ā-tuhi, ā, me kaua ngā ākonga e pānui anake i ngā kōrero kua tuhia.
Kāore e puta te ihu i ngā herenga o tēnei paerewa mēnā ka puta ā-kākā ngā rerenga i akongia kētia mō te whakaaturanga.
E pai ana kia kotahi, kia neke atu rānei ngā tāngata i ngā taunakitanga ka tukuna, engari ka aromatawaitia te ākonga i tōna kotahi. Ki te whāia te huarahi o te mahi tahi ki te kohikohi taunakitanga, me mātua whakarite ngā kaiwhakawā kia eke i ia ākonga ngā herenga o te Paerewa nei me tōna kotahi.
E whāiti ana te whai wāhi atu a te kaiwhakawā i te wā e rere ana te aromatawai ki te whakahoki kōrero e pā ana ki ngā tukanga anake o ngā mahi, hei tauira, ki te whakatakoto, ki te hoahoa, ki te oro, ki te ataata, me te kounga o te ata. Me kaua ngā kaiwhakawā e whakahoki kōrero ā-waha, ā-tuhi rānei, e pā ana ki te reo o te ākonga.
Me mātua whakawā anake ngā kaiwhakawā i te kounga o te reo o ngā ākonga.
Kāore ngā ākonga e āhei ki te:
- tārua i ngā rerenga katoa, i ngā tīpakonga rānei i tētahi mātāpuna, me te kore i mirimiria nuitia
- whakamahi i tētahi rauemi reo ā-matihiko (hei tauira, ngā pūmanawa whakamāori) atu i ngā papakupu
- tuku i tētahi ki te tautohu i ngā hapa, ki te takatā, ki te whakatika rānei i ā rātou mahi i mua i tā rātou tuku kia aromatawaitia.
Hei te Tīhema o 2023, ka tukuna ngā Tautuhinga Aromatawai ki te pae tukutuku NCEA hei hāpai i ngā mahi o te tau 2024.