You’re viewing the Māori version of this page as English translations are not available.

[ Rauemi Kōnae ]

  • Taitara: Tukutuku Ako
  • Whakaahua: Tikanga ā-Iwi
  • Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2024-02/Tukutuku%20Ako%20Tikanga%20%C4%81-Iwi.pdf?VersionId=4LBvpZ8FV7Ee82HUlPH3vsocPEPGMl5q
  • Torohanga Kōnae: pdf
  • Rahi o te Kōnae: 162KB

[ Multiple File Download ]

Document List: [{"file_url":"https:\/\/ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com\/s3fs-public\/2024-03\/Tikanga-%C4%81-Iwi%20NCEA%20Level%201%20W%C4%81hanga%20Ako%20Learning%20Outcomes.pdf?VersionId=.qsboS.xU1aGj1zA3s5cCIa0c3LCrIcO","file_size":258670}]

Documents Count: 1

[ Rauemi Kōnae ]

  • Taitara: TĀI NCEA Kaupae 1 Putanga Ako
  • Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2024-03/Tikanga-%C4%81-Iwi%20NCEA%20Level%201%20W%C4%81hanga%20Ako%20Learning%20Outcomes.pdf?VersionId=.qsboS.xU1aGj1zA3s5cCIa0c3LCrIcO
  • Torohanga Kōnae: pdf
  • Rahi o te Kōnae: 253KB

[ Rauemi Kōnae ]

  • Taitara: TĀI NCEA Kaupae 1 Putanga Ako
  • Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2024-03/Tikanga-%C4%81-Iwi%20NCEA%20Level%201%20W%C4%81hanga%20Ako%20Learning%20Outcomes.pdf?VersionId=.qsboS.xU1aGj1zA3s5cCIa0c3LCrIcO
  • Torohanga Kōnae: pdf
  • Rahi o te Kōnae: 253KB

He aha te ariā o Tikanga ā-Iwi?

He Whakamārama

Ko te whāinga o te tukutuku ako he tautohu i ngā akoranga tāpua i roto i te wāhanga ako, ā, ka tuituia ēnā akoranga tāpua ki raro i ngā whakaaro whānui mō taua wāhanga ako. He rauemi hou te tukutuku ako hei whakamahinga mā te kaiako ki te waihanga i tētahi hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā akoranga matua katoa o taua wāhanga ako.

Ehara i te mea e herea ana te tukutuku ako ki tētahi whakaraupapatanga ako kotahi. Ka tīmata pea te raupapatanga ako i tētahi horopaki ako e hāngai ana ki te taiao o te kura, i tētahi āhuatanga rānei e ngākaunui ana ngā tauira. Ka hāngai pū pea tēnei kaupapa ako ki tētahi whakaaro whānui, heoi kei reira hoki ōna kōtuituinga ki ētahi atu whakaaro whānui. Kua waihangatia mai ngā tukutuku kia wātea ai te kaiwhakaako ki te whakarite hōtaka ako tāwariwari, mārama anō hoki.

Ka oti ngā puka ārahi i te whakaako me te aromatawai te waihanga, ka whakatauiratia ki ētahi horopaki e kitea ai te hāngai ki ngā whakaaro whānui. Heoi anō, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ēnā tauira. Ko ngā horopaki ka whakatauiratia, ka taea hoki pea i ētahi atu whakaaro whānui.

Mā te tukutuku aromatawai hei tautohu ngā akoranga e tōtika ana mō te whiwhi tohu, ā, ka whakatau iho hoki i ngā paerewa hei whakatutuki i tēnā tohu, te momo aromatawai me te taumaha o ngā whiwhinga. Kia mahara anō hoki, ehara i te mea he whakamātautau ā-pepa anake te aromatawai ā-waho; arā anō ngā kōwhiringa hei whakatutuki i te aromatawai ā-waho. Ā, pērā anō i te tukutuku ako, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ngā whakaraupapatanga aromatawai, engari kua whakaritea kia ngāwari te whakahāngai ki ngā marautanga ā-kura.

He Whakamārama

Ko te whāinga o te tukutuku ako he tautohu i ngā akoranga tāpua i roto i te wāhanga ako, ā, ka tuituia ēnā akoranga tāpua ki raro i ngā whakaaro whānui mō taua wāhanga ako. He rauemi hou te tukutuku ako hei whakamahinga mā te kaiako ki te waihanga i tētahi hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā akoranga matua katoa o taua wāhanga ako.

Ehara i te mea e herea ana te tukutuku ako ki tētahi whakaraupapatanga ako kotahi. Ka tīmata pea te raupapatanga ako i tētahi horopaki ako e hāngai ana ki te taiao o te kura, i tētahi āhuatanga rānei e ngākaunui ana ngā tauira. Ka hāngai pū pea tēnei kaupapa ako ki tētahi whakaaro whānui, heoi kei reira hoki ōna kōtuituinga ki ētahi atu whakaaro whānui. Kua waihangatia mai ngā tukutuku kia wātea ai te kaiwhakaako ki te whakarite hōtaka ako tāwariwari, mārama anō hoki.

Ka oti ngā puka ārahi i te whakaako me te aromatawai te waihanga, ka whakatauiratia ki ētahi horopaki e kitea ai te hāngai ki ngā whakaaro whānui. Heoi anō, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ēnā tauira. Ko ngā horopaki ka whakatauiratia, ka taea hoki pea i ētahi atu whakaaro whānui.

Mā te tukutuku aromatawai hei tautohu ngā akoranga e tōtika ana mō te whiwhi tohu, ā, ka whakatau iho hoki i ngā paerewa hei whakatutuki i tēnā tohu, te momo aromatawai me te taumaha o ngā whiwhinga. Kia mahara anō hoki, ehara i te mea he whakamātautau ā-pepa anake te aromatawai ā-waho; arā anō ngā kōwhiringa hei whakatutuki i te aromatawai ā-waho. Ā, pērā anō i te tukutuku ako, ehara i te mea e herea ana, e toka ana rānei ngā whakaraupapatanga aromatawai, engari kua whakaritea kia ngāwari te whakahāngai ki ngā marautanga ā-kura.

Te Waihanga Tukutuku

I waihangatia mai ngā tukutuku e ētahi ohu mātanga e mātau ana ki tēnā wāhanga ako, ki tēnā wāhanga ako. Nā rātou nei ngā whakaaro whānui mō ia wāhanga ako i waihanga. Ko ngā akoranga tāpua ngā akoranga kāore nei e tika ana kia mahue, kia whakarēerea noatia. He rerekē i ia wāhanga ako, nā te rerekē o ngā tikanga me ngā ritenga i ahu mai ai ēnā mātauranga. Heoi anō, he āhuatanga ako kei tēnā, kei tēnā i pūtakea mai i ēnei momo mōhiotanga e toru e whai ake nei:

  • te maumahara me te tātai meka;
  • te mātau ki ngā whakaaro me te whakahāngai ki ngā horopaki huhua;
  • ngā tukanga waihanga, whakamātautau hoki i ētahi mātauranga hou i roto i te kaupapa ako, tae atu ki ngā pūkenga me ngā mōhiotanga tukanga.

I hangā mai ngā tukutuku kia māmā ai tā te kaiwhakaako whakarite hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā tauira huhua rerekē me ō rātou tāera ako.

Te Waihanga Tukutuku

I waihangatia mai ngā tukutuku e ētahi ohu mātanga e mātau ana ki tēnā wāhanga ako, ki tēnā wāhanga ako. Nā rātou nei ngā whakaaro whānui mō ia wāhanga ako i waihanga. Ko ngā akoranga tāpua ngā akoranga kāore nei e tika ana kia mahue, kia whakarēerea noatia. He rerekē i ia wāhanga ako, nā te rerekē o ngā tikanga me ngā ritenga i ahu mai ai ēnā mātauranga. Heoi anō, he āhuatanga ako kei tēnā, kei tēnā i pūtakea mai i ēnei momo mōhiotanga e toru e whai ake nei:

  • te maumahara me te tātai meka;
  • te mātau ki ngā whakaaro me te whakahāngai ki ngā horopaki huhua;
  • ngā tukanga waihanga, whakamātautau hoki i ētahi mātauranga hou i roto i te kaupapa ako, tae atu ki ngā pūkenga me ngā mōhiotanga tukanga.

I hangā mai ngā tukutuku kia māmā ai tā te kaiwhakaako whakarite hōtaka ako e whai wāhi mai ai ngā tauira huhua rerekē me ō rātou tāera ako.

Ngā Ariā Matua, Ngā Akoranga Matua

Te Iho o Tikanga ā-Iwi

Kāore i kotahi te whakahaere o ngā tikanga ā-iwi. He iwi anō me ōna tohunga me ōna tikanga me āna whakahaere. Hiki atu he iwi, pērā tonu. Nō reira, kia mau koe ki ōu ake.... Mā ō rātou uri e mau ō rātou nā kōrero. Engari kia mau koe ki ngā kōrero a ōu mātua, a ōu tūpuna. Ina ka tika, ka waiho mai ētahi mātauranga hei taonga mōu.”
(Te Whatahoro, 1865)

I puta ake te wairua o te Tikanga ā-Iwi i roto i ngā kupu a Te Whatahoro, arā, te āta titiro ki ngā āhuatanga huhua o te tangata e mārama ai te ākonga ki tōna ao. Ka tirohia ngā mahi a te tangata hei whakatutuki i ōna matea kikokiko, matea pāpori, matea ngākau, matea wairua anō hoki.

I roto i te Tikanga ā-Iwi ka whakawhanaketia e te ākonga tōna mōhio ki ngā āhuatanga porihanga me tōna mārama ki ngā āhuatanga whanonga tangata. Mā tēnei, ka taea e te ākonga te uru i runga i te mōhio, i te haepapa hoki ki ngā mahi waihanga porihanga. Ko te Tiriti o Waitangi me ōna āhuatanga katoa te tāhū o te Tikanga ā-Iwi. E mārama ai te ākonga ki tōna ake tūrangawaewae mā te arotahi ki ngā tāngata, ngā tūāhua me ngā whakaawenga i waihangatia ai te porihanga o Aotearoa. Ka titiro hoki te ākonga ki te noho a ngā iwi o tāwāhi, arā, ki tā rātou nei titiro ki te ao. Ka tūhura hoki te ākonga i ngā take o te wā kia mārama ai ia ki ngā tūāhua me ngā tāngata tāpua o tēnei ao.

Te Iho o Tikanga ā-Iwi

Kāore i kotahi te whakahaere o ngā tikanga ā-iwi. He iwi anō me ōna tohunga me ōna tikanga me āna whakahaere. Hiki atu he iwi, pērā tonu. Nō reira, kia mau koe ki ōu ake.... Mā ō rātou uri e mau ō rātou nā kōrero. Engari kia mau koe ki ngā kōrero a ōu mātua, a ōu tūpuna. Ina ka tika, ka waiho mai ētahi mātauranga hei taonga mōu.”
(Te Whatahoro, 1865)

I puta ake te wairua o te Tikanga ā-Iwi i roto i ngā kupu a Te Whatahoro, arā, te āta titiro ki ngā āhuatanga huhua o te tangata e mārama ai te ākonga ki tōna ao. Ka tirohia ngā mahi a te tangata hei whakatutuki i ōna matea kikokiko, matea pāpori, matea ngākau, matea wairua anō hoki.

I roto i te Tikanga ā-Iwi ka whakawhanaketia e te ākonga tōna mōhio ki ngā āhuatanga porihanga me tōna mārama ki ngā āhuatanga whanonga tangata. Mā tēnei, ka taea e te ākonga te uru i runga i te mōhio, i te haepapa hoki ki ngā mahi waihanga porihanga. Ko te Tiriti o Waitangi me ōna āhuatanga katoa te tāhū o te Tikanga ā-Iwi. E mārama ai te ākonga ki tōna ake tūrangawaewae mā te arotahi ki ngā tāngata, ngā tūāhua me ngā whakaawenga i waihangatia ai te porihanga o Aotearoa. Ka titiro hoki te ākonga ki te noho a ngā iwi o tāwāhi, arā, ki tā rātou nei titiro ki te ao. Ka tūhura hoki te ākonga i ngā take o te wā kia mārama ai ia ki ngā tūāhua me ngā tāngata tāpua o tēnei ao.

Ngā Whakaaro Whānui

Mā ngā Whakaaro Whānui te mātu o te wāhanga ako Tikanga ā-Iwi e kapo, e kōpaki. Mā ngā Akoranga Tāpua e tohu me pēhea tā te ākonga aruaru i ngā Whakaaro Whānui i ia taumata o te marautanga.

Ngā Whakaaro Whānui

Mā ngā Whakaaro Whānui te mātu o te wāhanga ako Tikanga ā-Iwi e kapo, e kōpaki. Mā ngā Akoranga Tāpua e tohu me pēhea tā te ākonga aruaru i ngā Whakaaro Whānui i ia taumata o te marautanga.

Taitara: Kirirarautanga mātātoa

Big Idea Body:

Ko te whāinga matua o te Tikanga ā-Iwi kia tū tangata te ākonga i te ao Māori, i te ao whānui anō hoki, e taea ai e ia te uru i runga i te mōhio, i te haepapa hoki ki ngā mahi waihanga porihanga.

Big
Idea

Kirirarautanga mātātoa

Ko te whāinga matua o te Tikanga ā-Iwi kia tū tangata te ākonga i te ao Māori, i te ao whānui anō hoki, e taea ai e ia te uru i runga i te mōhio, i te haepapa hoki ki ngā mahi waihanga porihanga.

Taitara: Te ao Māori

Big Idea Body:

Kia whai wāhi te ākonga ki:

  • te whakawhanake māramatanga ki te mana motuhake o te iwi Māori;
  • te whakapūmau i te reo Māori, i ngā tikanga Māori me ngā kōrero tuku iho, i tā te Māori titiro ki te ao;
  • te ārohi i ngā huatau o te whānau, o te hapū, o te iwi me ngā pānga hoki o ēnei ki te tuakiri Māori;
  • te āta tirotiro i ngā take o roto, o waho hoki o Aotearoa, e whai pānga ana ki te whakatutukinga o ngā wawata pāpori, tōrangapū, ahurea, ohaoha hoki o te iwi Māori.
Big
Idea

Te ao Māori

Kia whai wāhi te ākonga ki:

  • te whakawhanake māramatanga ki te mana motuhake o te iwi Māori;
  • te whakapūmau i te reo Māori, i ngā tikanga Māori me ngā kōrero tuku iho, i tā te Māori titiro ki te ao;
  • te ārohi i ngā huatau o te whānau, o te hapū, o te iwi me ngā pānga hoki o ēnei ki te tuakiri Māori;
  • te āta tirotiro i ngā take o roto, o waho hoki o Aotearoa, e whai pānga ana ki te whakatutukinga o ngā wawata pāpori, tōrangapū, ahurea, ohaoha hoki o te iwi Māori.
Taitara: Aotearoa

Big Idea Body:

Kia whai wāhi te ākonga ki te ako mō ngā tāngata, mō ngā tūāhua me ngā whakaawenga i waihangatia ai a Aotearoa.

Big
Idea

Aotearoa

Kia whai wāhi te ākonga ki te ako mō ngā tāngata, mō ngā tūāhua me ngā whakaawenga i waihangatia ai a Aotearoa.

Taitara: Te ao whānui

Big Idea Body:

Kia whai wāhi te ākonga ki te titiro ki te noho a ngā iwi o tāwāhi me tā rātou nei titiro ki te ao.

Big
Idea

Te ao whānui

Kia whai wāhi te ākonga ki te titiro ki te noho a ngā iwi o tāwāhi me tā rātou nei titiro ki te ao.

Taitara: Iwi taketaketanga

Big Idea Body:

Kia whai wāhi te ākonga ki te ako mō ngā take i pā, ā, e pā tonu nei hoki, ki ngā iwi taketake o te ao.

Big
Idea

Iwi taketaketanga

Kia whai wāhi te ākonga ki te ako mō ngā take i pā, ā, e pā tonu nei hoki, ki ngā iwi taketake o te ao.

Taitara: Ngā take o te wā

Big Idea Body:

Kia whai wāhi te ākonga ki te tūhura i ngā take me ngā tāngata tāpua o te wā.

Big
Idea

Ngā take o te wā

Kia whai wāhi te ākonga ki te tūhura i ngā take me ngā tāngata tāpua o te wā.

Taitara: Huarahi ako

Big Idea Body:

Ko te huarahi ako i te Tikanga ā-Iwi ko te tukanga o te pakirehua pāpori. Mā roto i tēnei tukanga ka whai wāhi te ākonga ki:

  • te patapatai, te tukatuka pārongo me te whakawhiti kitenga (Pakirehua);
  • te tūhura i ngā rerekētanga o te titiro, o te whakaaro, o te uara, ā, me ngā take mō ēnei āhuatanga (Te Tūhuratanga Uara);
  • te tirotiro take, te tautohu me te arotake otinga, te whakatau huarahi hei whakamatara take pāpori (Te Koringa Pāpori).
Big
Idea

Huarahi ako

Ko te huarahi ako i te Tikanga ā-Iwi ko te tukanga o te pakirehua pāpori. Mā roto i tēnei tukanga ka whai wāhi te ākonga ki:

  • te patapatai, te tukatuka pārongo me te whakawhiti kitenga (Pakirehua);
  • te tūhura i ngā rerekētanga o te titiro, o te whakaaro, o te uara, ā, me ngā take mō ēnei āhuatanga (Te Tūhuratanga Uara);
  • te tirotiro take, te tautohu me te arotake otinga, te whakatau huarahi hei whakamatara take pāpori (Te Koringa Pāpori).
Taitara: Te mātauranga Māori

Big Idea Body:

Nō mai rā anō te mātauranga Māori. E mau tonu nei, ā, haere ake nei. Mau ai te mātauranga Māori i roto i ngā whakapono, ngā uara me ngā tikanga o te ahurea Māori.

Big
Idea

Te mātauranga Māori

Nō mai rā anō te mātauranga Māori. E mau tonu nei, ā, haere ake nei. Mau ai te mātauranga Māori i roto i ngā whakapono, ngā uara me ngā tikanga o te ahurea Māori.

Taitara: Te reo Māori

Big Idea Body:

Ko te reo te waka kawe i te whakaaro. Mā te tupu o te reo e tupu ai te hinengaro.

Big
Idea

Te reo Māori

Ko te reo te waka kawe i te whakaaro. Mā te tupu o te reo e tupu ai te hinengaro.

Ngā Pūkenga (Tikanga ā-Iwi)

Kia pakari ngā pūkenga arohaehae

Kia whakawhanaketia e te ākonga ōna pūkenga whakaaro arohaehae. Ā, kia āta whai whakaaro ki ngā āhuatanga pāhopori e whakawai nei i te tuakiri o te tangata, tae atu ana ki ngā pāpātanga o te pāhopori ki ngā rōpū iwi taketake e noho tāmi nei i waenganui i ētahi atu iwi. Kia wetekina ngā arotokatanga e pā ana ki ngā momo rōpū tangata rerekē.

Kia pakari ngā tirohanga rerekē ki ētahi take huhua

Kia tūhuratia, kia whakatewhatewhatia, kia whakapātaritia e te ākonga ōna ake mātāpono, whakaaro hoki ki ētahi kaupapa huhua. Ā, kia whānui kē atu ngā tirohanga o te ākonga ki aua kaupapa huhua.

Pūtoi ako whaihua

Ko te pakirehua pāpori te huarahi ako i te Tikanga ā-Iwi.

Ngā Pūkenga (Tikanga ā-Iwi)

Kia pakari ngā pūkenga arohaehae

Kia whakawhanaketia e te ākonga ōna pūkenga whakaaro arohaehae. Ā, kia āta whai whakaaro ki ngā āhuatanga pāhopori e whakawai nei i te tuakiri o te tangata, tae atu ana ki ngā pāpātanga o te pāhopori ki ngā rōpū iwi taketake e noho tāmi nei i waenganui i ētahi atu iwi. Kia wetekina ngā arotokatanga e pā ana ki ngā momo rōpū tangata rerekē.

Kia pakari ngā tirohanga rerekē ki ētahi take huhua

Kia tūhuratia, kia whakatewhatewhatia, kia whakapātaritia e te ākonga ōna ake mātāpono, whakaaro hoki ki ētahi kaupapa huhua. Ā, kia whānui kē atu ngā tirohanga o te ākonga ki aua kaupapa huhua.

Pūtoi ako whaihua

Ko te pakirehua pāpori te huarahi ako i te Tikanga ā-Iwi.