Te Whāinga

Ko te whāinga o tēnei paerewa paetae he tautohu i ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga me te hononga ki te oranga.

Paearu Paetae

Kōrero Āpiti 1

I ahu mai tēnei paerewa paetae i te Taumata 6 o Te Marautanga o Aotearoa (Te Tāhuhu o te Mātauranga, 2017). E hono ana ki te Papa Whakaako mō Hauora kei: https://ncea.education.govt.nz.

I ahu mai tēnei paerewa paetae i te Taumata 6 o Te Marautanga o Aotearoa (Te Tāhuhu o te Mātauranga, 2017). E hono ana ki te Papa Whakaako mō Hauora kei: https://ncea.education.govt.nz.

Whāinga Paetae:

Taiao, Hononga ki ētahi atu Taiao 

2. Ka tūhura i te mahi me ngā tikanga whaihua o te rohe, o te motu hei whakatairanga i te noho ora o te tangata me te noho haumaru i roto i ngā taiao. 

Tangata, Whanaungatanga 

1. Ka tūhura me pēhea ngā whanonga, ngā uara me ngā waiaro o te tangata takitahi, o te rōpū hoki e pāpā ana ki te mauritau o tētahi atu. 

Tangata, Huatau o te Whanaungatanga 

2. Ka whakarite rautaki me te whakaatu i ngā pūmanawa mahi e taea ai te aro ki ngā horopaki mātātaki i runga i te wairua tōtika. 

3. Ka whakaatu i tōna mārama ki ngā āhuatanga e puta ai te tuakiri whaiaro o te tangata, kia taea ai te whakanui i tōna tū motuhake me te tiaki i tōna oranga wairua, oranga hinengaro, oranga tinana. 

Whāinga Paetae:

Taiao, Hononga ki ētahi atu Taiao 

2. Ka tūhura i te mahi me ngā tikanga whaihua o te rohe, o te motu hei whakatairanga i te noho ora o te tangata me te noho haumaru i roto i ngā taiao. 

Tangata, Whanaungatanga 

1. Ka tūhura me pēhea ngā whanonga, ngā uara me ngā waiaro o te tangata takitahi, o te rōpū hoki e pāpā ana ki te mauritau o tētahi atu. 

Tangata, Huatau o te Whanaungatanga 

2. Ka whakarite rautaki me te whakaatu i ngā pūmanawa mahi e taea ai te aro ki ngā horopaki mātātaki i runga i te wairua tōtika. 

3. Ka whakaatu i tōna mārama ki ngā āhuatanga e puta ai te tuakiri whaiaro o te tangata, kia taea ai te whakanui i tōna tū motuhake me te tiaki i tōna oranga wairua, oranga hinengaro, oranga tinana. 

Kōrero Āpiti 2

E whai ake nei ngā whakamārama mō ngā paearu paetae:

Ka tautohu i ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga me te hononga ki te oranga:

  • Ka whiriwhiri, ka whakaputa whakaaro ki ngā momo āhuatanga matua o te whanaungatanga. 
  • Ka tautohu i te hononga o te whanaungatanga ki te oranga.
  • Ka taunakitia ngā whakaaro.

Ka whakaahua i ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga me te hononga ki te oranga:

  • Ka whakaputa whakaaro huritao ki ngā momo āhuatanga matua o te whanaungatanga. 
  • Ka whakaahua i te hononga o te whanaungatanga ki te oranga.
  • Ka āta taunakitia ngā whakaaro. 
  • Ka āta kōrerohia ngā taipitopito.

Ka whakamārama i ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga me te hononga ki te oranga:

  • Ka whakatau i ngā tino āhuatanga matua o te whanaungatanga. 
  • Ka whakamārama i te hononga o te whanaungatanga ki te oranga.
  • Ka āta taunakitia ngā whakaaro ki ngā kōrero tautoko huhua.
  • Ka āta kōrerohia ngā taipitopito me ngā take i pērā ai te whakaaro. Arā, ka whakautu i te pātai ‘He aha ai?’, i te ‘Ka pēwhea?’ rānei.

E whai ake nei ngā whakamārama mō ngā paearu paetae:

Ka tautohu i ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga me te hononga ki te oranga:

  • Ka whiriwhiri, ka whakaputa whakaaro ki ngā momo āhuatanga matua o te whanaungatanga. 
  • Ka tautohu i te hononga o te whanaungatanga ki te oranga.
  • Ka taunakitia ngā whakaaro.

Ka whakaahua i ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga me te hononga ki te oranga:

  • Ka whakaputa whakaaro huritao ki ngā momo āhuatanga matua o te whanaungatanga. 
  • Ka whakaahua i te hononga o te whanaungatanga ki te oranga.
  • Ka āta taunakitia ngā whakaaro. 
  • Ka āta kōrerohia ngā taipitopito.

Ka whakamārama i ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga me te hononga ki te oranga:

  • Ka whakatau i ngā tino āhuatanga matua o te whanaungatanga. 
  • Ka whakamārama i te hononga o te whanaungatanga ki te oranga.
  • Ka āta taunakitia ngā whakaaro ki ngā kōrero tautoko huhua.
  • Ka āta kōrerohia ngā taipitopito me ngā take i pērā ai te whakaaro. Arā, ka whakautu i te pātai ‘He aha ai?’, i te ‘Ka pēwhea?’ rānei.

Kōrero Āpiti 3

E whai ake nei ngā whakamārama mō ngā kupu me ngā kīanga whaitake matua o te paerewa nei:

whanaungatangaTe hononga ā-whakapapa, ā-toto, tētahi atu momo hononga rānei o te tangata ki tētahi atu e kīia ai he whanaunga, he hoa tata rānei (He Pātaka Kupu).
ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga

Koia nei ētahi:

  • whakapapa
  • whānau, hapū, iwi
  • whakawhanaungatanga
  • aroha
  • wairuatanga
  • manaakitanga
  • kotahitanga
  • ūkaipōtanga
  • rangatiratanga
  • pūkengatanga
  • tauutuutu
  • te āhua me ngā tikanga o te whakawhanaungatanga o mua, o nāianei hoki.

te hononga ki te oranga

Koia nei ētahi:

  • te noho tahi a ngā tēina me ngā tuākana
  • te aroha me ngā taura tangata
  • ngā hua o te mahi ngātahi
  • te pānga ki te tuakiri o te tangata
  • te tautoko, te atawhai
  • te mana o te whānau, o te hapū, o te iwi
  • te kiritau
  • he kitenga kanohi, he hokinga mahara.

E whai ake nei ngā whakamārama mō ngā kupu me ngā kīanga whaitake matua o te paerewa nei:

whanaungatangaTe hononga ā-whakapapa, ā-toto, tētahi atu momo hononga rānei o te tangata ki tētahi atu e kīia ai he whanaunga, he hoa tata rānei (He Pātaka Kupu).
ngā āhuatanga matua o te whanaungatanga

Koia nei ētahi:

  • whakapapa
  • whānau, hapū, iwi
  • whakawhanaungatanga
  • aroha
  • wairuatanga
  • manaakitanga
  • kotahitanga
  • ūkaipōtanga
  • rangatiratanga
  • pūkengatanga
  • tauutuutu
  • te āhua me ngā tikanga o te whakawhanaungatanga o mua, o nāianei hoki.

te hononga ki te oranga

Koia nei ētahi:

  • te noho tahi a ngā tēina me ngā tuākana
  • te aroha me ngā taura tangata
  • ngā hua o te mahi ngātahi
  • te pānga ki te tuakiri o te tangata
  • te tautoko, te atawhai
  • te mana o te whānau, o te hapū, o te iwi
  • te kiritau
  • he kitenga kanohi, he hokinga mahara.

Kōrero Āpiti 4

whakatauKa kōwhiria te whakatatūnga o ngā āhuatanga e aronuitia ana, waihoki, ka kitea te āta huritao.
whakatauKa kōwhiria te whakatatūnga o ngā āhuatanga e aronuitia ana, waihoki, ka kitea te āta huritao.

Kuputaka

kiritauself-esteem, self-worth
kotahitangaunity, togetherness, solidarity, collective action
manaakitangakindness, generosity, support, care for others, hospitality
pūkengatangaexpertise, talents, teaching, scholarship  
tauutuutureciprocity
te taha wairuaspirituality
rangatiratangaright to exercise authority, chieftainship, sovereignty, self-determination
ūkaipōtanganurturing, place where one is nurtured

Kuputaka

kiritauself-esteem, self-worth
kotahitangaunity, togetherness, solidarity, collective action
manaakitangakindness, generosity, support, care for others, hospitality
pūkengatangaexpertise, talents, teaching, scholarship  
tauutuutureciprocity
te taha wairuaspirituality
rangatiratangaright to exercise authority, chieftainship, sovereignty, self-determination
ūkaipōtanganurturing, place where one is nurtured