Skip to main content
Ministry of Education New Zealand
NCEA Education
10/5/2025 03:19 PM  |  Te whakapuaki whakaaro e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo  |  https://ncea.education.govt.nz/mi/te-reo-maori/te-reo-maori/1/2

Header

Te Whāinga

Ka āhei te ākonga ki te whakapuaki whakaaro e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo.

Paearu Paetae

Kōrero Āpiti 1

Ka whakapuaki whakaaro e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo, mā te: 

  • whakamahi i te reo hei whakapuaki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro e pā ana ki te horopaki
  • whakahāngai ki ngā tūāhuatanga, ki ngā wheako rānei o mua, o nāianei hoki.
  • whakawhiti whakaaro kia mārama tonu ahakoa ngā hapa.

Ka whakapuaki whakaaro, i runga i te māia, e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo, mā te:

  • whakamahi i ngā āhuatanga huhua o te reo
  • whakawhanake i ētahi āhuatanga o ngā pārongo, o ngā ariā me ngā whakaaro kua whakapuakina
  • whakawhiti whakaaro, ā, kāore e nui ana te whakapōreareahia e te hapa.

Ka whakapuaki whakaaro, i runga i te autaia, e pā ana ki tētahi horopaki e ora nei te reo, mā te: 

  • whakamahi i ngā āhuatanga huhua o te reo, kia angitu
  • tūhono i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro
  • whakawhiti whakaaro, ā, kāore e whakapōreareahia ana e te hapa.

Kōrero Āpiti 2

Ko te reo, ko ngā kupu, ko ngā whakatakotoranga o te reo me ngā nuka reo e āhei ai te whakapuaki i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro e pā ana ki ngā tūāhuatanga, me ngā wheako e hāngai ana ki te ākonga me t/ōna ahurea, tuakiri anō hoki.

Ko te whakamahi i te huhua o te reo, ko te whakaatu i ngā āhuatanga maha o te reo.

Hei tauira:

  • ko te whānui o ngā kupu
  • ko ngā nuka reo me ngā whakatakotoranga rerekē
  • ko ngā āheinga reo rerekē e hāngai ana ki te horopaki (hei tauira, ko te whakamārama ngāwari, ko te whakaraupapa i ngā tūāhuatanga, ko te whakaatu i te take).

Ko te whakamahi i te huhua o te reo, kia angitu, ko te auau o te whakatauira i te kounga o te reo e hāngai ana ki te taumata me te horopaki kua kōwhiria.

Hei tauira:

  • ko te tika o te reo mō te nuinga o ngā mahi
  • ko te pai me te huhua o ngā kupu me ngā whakatakotoranga kua āta kōwhiria.
  • ko te kōwhiri tika i ngā nuka reo i ngā wā e tika ana, ā, e hāngai pū ana ki te horopaki, e whakaū ana hoki i te tikanga o ngā kōrero.

Kōrero Āpiti 3

Ko ngā nuka reo, e hāngai ana ki ngā wāhanga, ki ngā āhuatanga rānei o te reo Māori, ina koa ki te reo me te horopaki o te whakawhitiwhiti whakaaro.

Hei tauira:

  • ko te kīwaha
  • ko te pepeha, ko te whakataukī.

Kōrero Āpiti 4

Ko te tūhono i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro, ko te:

  • kōtuitui i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro i roto i ngā take kua whakapuakina mō te roanga o te mahi, kia whaihua
  • whakaatu i te rere arotau, i te hāngai o te raupapatanga rānei, i te momo horopaki kua kōwhiria.

Kōrero Āpiti 5

Ko te ora o te reo ko ngā tūāhuatanga, ko ngā wheako rānei nō roto mai i te horopaki ahurea Māori e hāngai ana ki te ora o te reo me te whakarauora i te reo.

Ko ētahi tauira o te ora o te reo ko:

  • Te Petihana Reo Māori me ngā mahi whakarauora i te reo
  • te whai wāhi atu ki te kapa haka 
  • he tangata e kaha ana ki te whakaora i te reo Māori  
  • Te Wiki o te Reo Māori. 

Kōrero Āpiti 6

Ko ngā hapa, koia ko ngā pakewa e whai pānga ana ki te whakawhitinga pai o te kōrero, ki te mārama rānei o te kōrero.

Hei tauira, ko:

  • te kōwhiringa o ngā kupu
  • ngā whakatakotoranga
  • te whakahua, te tātaki kupu rānei.

Kōrero Āpiti Whānui

I tōna tikanga he aromatawai tēnei paerewa paetae hei whakamātau i ngā ākonga e ako tonu nei i te reo Māori. Ko te taumata e whakaahuatia ana he mea mahi mā te hunga kātahi anō ka kuhu ki te ako ōkawa nei i te reo i te Tau 9 me te Tau 10 o te kura tuarua.

I ahu mai tēnei paerewa paetae i The New Zealand Curriculum (NZC), Te Pou Taki Kōrero, Te Tāhuhu o te Mātauranga, 2007, me ngā whāinga i te Taumata 6 o Te Aho Arataki Marau mō te Ako i Te Reo Māori - Kura Auraki. 

Tikanga Aromatawai

Ngā herenga e motuhake ana ki te Paerewa

Kāore e whakaaetia ana kia tukuna anō ngā taunakitanga mō tēnei Paerewa Paetae ki 92092 (1.1) Te kōrerorero i ngā pārongo, i ngā ariā me ngā whakaaro.

Me kotahi te tūmahi ka tukuna. Ka āhei ki te tuku i ngā mahi i te reo Māori ā-tuhi, i te reo Māori ā-waha, i ngā mea e rua rānei. Ki te kōwhiria ngā mea e rua, me haere ngātahi ngā kai o te reo ā-waha me te reo ā-tuhi, ā, me kaua ngā ākonga e pānui anake i ngā kōrero kua tuhia. 

E pai ana kia kotahi, kia neke atu rānei ngā tāngata i ngā taunakitanga ka tukuna, engari ka aromatawaitia te ākonga i tōna kotahi. Ki te whāia te huarahi o te mahi tahi ki te kohikohi taunakitanga, me mātua whakarite ngā kaiwhakawā kia eke i ia ākonga ngā herenga o te Paerewa nei me tōna kotahi.

E whāiti ana te whai wāhi atu a te kaiwhakawā i te wā e rere ana te aromatawai ki te whakahoki kōrero e pā ana ki ngā tukanga anake o ngā mahi, hei tauira, ki te whakatakoto, ki te hoahoa, ki te oro, ki te ataata, me te kounga o te ata. Me kaua ngā kaiwhakawā e whakahoki kōrero ā-waha, ā-tuhi rānei, e pā ana ki te reo o te ākonga.

Me mātua whakawā anake ngā kaiwhakawā i te kounga o te reo o ngā ākonga. 

Kāore ngā ākonga e āhei ki te:

  • tārua i ngā rerenga katoa, i ngā tīpakonga rānei i tētahi mātāpuna, me te kore i mirimiria nuitia 
  • whakamahi i tētahi rauemi reo ā-matihiko (hei tauira, ngā pūmanawa whakamāori) atu i ngā papakupu
  • tuku i tētahi ki te tautohu i ngā hapa, ki te takatā, ki te whakatika rānei i ā rātou mahi i mua i tā rātou tuku kia aromatawaitia.

He Hononga Ki Whārangi Wāhi Ipurangi Kē

[ External Link Featured NZQA ]
Tauaromahi | Exemplars of student work
Tauaromahi: Te Reo Māori | Te Reo Māori Exemplars
Tauaromahi | Exemplars of student work
Tauaromahi: Te Reo Māori | Te Reo Māori Exemplars

Te wewete i ngā paerewa

Te whāinga o te Paerewa

Ko tā te Paerewa Paetae nei he aromatawai i ngā pūkenga o ngā ākonga ki te kōrero i te reo Māori e hāngai ana ki ngā horopaki o te ora o te reo. Me whakapuaki e ngā ākonga ngā pārongo, ngā huatau me ngā whakaaro i te whakatakotoranga ka kōwhiria e rātou, ka mutu, e ākitia ana tā rātou tūhura i ngā momo huarahi whakawhiti kōrero rerekē e whai whakaaro ana ki te horopaki, ki te pūtake, ki te minenga hoki o ā rātau mahi. E hāngai ana tēnei huarahi aromatawai kauawhi, pīngore hoki, ki te āhua o te whakawhitinga kōrero a te tangata i te ao motuhenga. 

Mā te mātua aro a ngā ākonga ki ngā horopaki o te ora o te reo hei whakaputa i ngā whakawhitinga kōrero, ka aro rātou ki te toitūtanga o te reo mō āpōpō, tae atu ki ngā momo mahi me mātua oti me ngā wheako me mātua rongo, e ora tonu ai te reo mō ngā reanga e piki mai ana. 

Ka ahu mai tēnei Paerewa Paetae i ngā Akoranga Tāpua e whai nei:

  • tūhura i te reo Māori e rite tonu nei te whakamahia ki te whakapuaki i ngā kōrero whaiaro, i ngā huatau me ngā whakaaro i ngā horopaki o ia rā 
  • whakawhanake i ngā pūkenga kōrero me ngā rautaki hei whakaatu, hei whakawhitiwhiti hoki i ngā pārongo māmā, i ngā huatau, me ngā whakaaro i ngā pūāhua whānui e taea ana te matapae 
  • whakawhanake i tētahi tūāpapa mōhio ki te whakamahi i ngā wāhanga waihanga rerenga matua, i ngā tauira me ngā āhuatanga o te reo  
  • whai wāhi ki ngā mahi e whakamahi ana, e whakatairanga ana, e whakanui hoki ana i te reo Māori 
  • ako e pā ana ki ngā kaupapa nui o te wāhipa me te wātū e whai pānga ana ki te ora o te reo  

Ka tautokona e tēnei Paerewa Paetae te whakawhanake a te ākonga i tōna matatau ki te reo, ā, e whakaata ana i te whakaaro me whakamahi ngā pūkenga e tipu tonu ana, tēnā i te whakaatu i te korenga o ngā takarepa, i a koe e ako ana i te reo.  

Te whakaemi taunakitanga

Me whakaako ngā ākonga, ā, me nui tā rātou whakaharatau ki te tuhi me te kōrero i te reo Māori i ā rātou e whakatata haere ana ki te aromatawai mō tēnei Paerewa. Ka kōwhiri ngā ākonga i te momo whakatakotoranga hei whakaatu i ō rātou akoranga. Ka āhei tā rātou tuku i ā rātou māhi mā te reo Māori ā-waha, mā te reo Māori ā-tuhi, mā ngā mea e rua rānei. I ngā taumata teitei ake o te paetae, ka whakaaturia e ngā ākonga te āhei ki te whakamahi whānui me te whakatakoto i te reo hei whakarākei i ngā whakawhitinga kōrero.

Ki te kōwhiriria te reo ā-waha, ka āhei ngā ākonga ki te tuhi i ngā tuhinga hukihuki hei whakarite i a rātou mō te aromatawai. Kāore te tuhinga hukihuki e aromatawaitia. 

Ki te kōwhiria tahi te reo ā-waha me te reo ā-tuhi, me haere ngātahi ngā kai o te reo ā-waha me te reo ā-tuhi. 

Me whai ngā kaiwhakawā i ngā Tikanga Aromatawai mō te whakaemi taunakitanga. 

Ngā Paearu o Te Reo Matatini me te Mātau Pāngarau

Kua whakaaetia tēnei Paerewa Paetae mō Te Reo Matatini i te tau 2024 me te tau 2025. 

Ngā kōrero katoa mō ngā pae ngātahi mō te tau 2024, me te tau 2025: Standards approved for NCEA co-requisite for 2024 and 2025.

Te whāinga o te Paerewa

Ko tā te Paerewa Paetae nei he aromatawai i ngā pūkenga o ngā ākonga ki te kōrero i te reo Māori e hāngai ana ki ngā horopaki o te ora o te reo. Me whakapuaki e ngā ākonga ngā pārongo, ngā huatau me ngā whakaaro i te whakatakotoranga ka kōwhiria e rātou, ka mutu, e ākitia ana tā rātou tūhura i ngā momo huarahi whakawhiti kōrero rerekē e whai whakaaro ana ki te horopaki, ki te pūtake, ki te minenga hoki o ā rātau mahi. E hāngai ana tēnei huarahi aromatawai kauawhi, pīngore hoki, ki te āhua o te whakawhitinga kōrero a te tangata i te ao motuhenga. 

Mā te mātua aro a ngā ākonga ki ngā horopaki o te ora o te reo hei whakaputa i ngā whakawhitinga kōrero, ka aro rātou ki te toitūtanga o te reo mō āpōpō, tae atu ki ngā momo mahi me mātua oti me ngā wheako me mātua rongo, e ora tonu ai te reo mō ngā reanga e piki mai ana. 

Ka ahu mai tēnei Paerewa Paetae i ngā Akoranga Tāpua e whai nei:

  • tūhura i te reo Māori e rite tonu nei te whakamahia ki te whakapuaki i ngā kōrero whaiaro, i ngā huatau me ngā whakaaro i ngā horopaki o ia rā 
  • whakawhanake i ngā pūkenga kōrero me ngā rautaki hei whakaatu, hei whakawhitiwhiti hoki i ngā pārongo māmā, i ngā huatau, me ngā whakaaro i ngā pūāhua whānui e taea ana te matapae 
  • whakawhanake i tētahi tūāpapa mōhio ki te whakamahi i ngā wāhanga waihanga rerenga matua, i ngā tauira me ngā āhuatanga o te reo  
  • whai wāhi ki ngā mahi e whakamahi ana, e whakatairanga ana, e whakanui hoki ana i te reo Māori 
  • ako e pā ana ki ngā kaupapa nui o te wāhipa me te wātū e whai pānga ana ki te ora o te reo  

Ka tautokona e tēnei Paerewa Paetae te whakawhanake a te ākonga i tōna matatau ki te reo, ā, e whakaata ana i te whakaaro me whakamahi ngā pūkenga e tipu tonu ana, tēnā i te whakaatu i te korenga o ngā takarepa, i a koe e ako ana i te reo.  

Te whakaemi taunakitanga

Me whakaako ngā ākonga, ā, me nui tā rātou whakaharatau ki te tuhi me te kōrero i te reo Māori i ā rātou e whakatata haere ana ki te aromatawai mō tēnei Paerewa. Ka kōwhiri ngā ākonga i te momo whakatakotoranga hei whakaatu i ō rātou akoranga. Ka āhei tā rātou tuku i ā rātou māhi mā te reo Māori ā-waha, mā te reo Māori ā-tuhi, mā ngā mea e rua rānei. I ngā taumata teitei ake o te paetae, ka whakaaturia e ngā ākonga te āhei ki te whakamahi whānui me te whakatakoto i te reo hei whakarākei i ngā whakawhitinga kōrero.

Ki te kōwhiriria te reo ā-waha, ka āhei ngā ākonga ki te tuhi i ngā tuhinga hukihuki hei whakarite i a rātou mō te aromatawai. Kāore te tuhinga hukihuki e aromatawaitia. 

Ki te kōwhiria tahi te reo ā-waha me te reo ā-tuhi, me haere ngātahi ngā kai o te reo ā-waha me te reo ā-tuhi. 

Me whai ngā kaiwhakawā i ngā Tikanga Aromatawai mō te whakaemi taunakitanga. 

Ngā Paearu o Te Reo Matatini me te Mātau Pāngarau

Kua whakaaetia tēnei Paerewa Paetae mō Te Reo Matatini i te tau 2024 me te tau 2025. 

Ngā kōrero katoa mō ngā pae ngātahi mō te tau 2024, me te tau 2025: Standards approved for NCEA co-requisite for 2024 and 2025.

Ngohe Aromatawai

Footer

Te Poutāhū - Curriculum Centre Ministry of Education New Zealand home
  • About this site
  • Contact Us
  • Copyright
  • Privacy
Shielded site logo
© 2025 Ministry of Education New Zealand Government / Te Kāwanatanga o Aotearoa