Ngā Hau o Tāwhirimātea
Ko Tāwhirimātea te tangata tūturu o te motu, ka pai! Ko ēnei kupu kōrero i takea mai i te karakia Paimārire. He mea whakaara i te mauri o Tāwhirimātea kia rangona tōna ihi, tōna wehi hoki. Ko te whakatairanga i tōna mana, i tōna tapu me ōna whakapapa e horapa kau ana ki runga i te mata o te whenua, ki roto i te tangata hoki. Ko ngā hekenga whakapapa hau o Tāwhirimātea ka tukuna ki te ao mō te orangatonutanga o te tangata me te taiao.
Mā roto i tēnei kaupapa ka āta ruku ki te mana o ngā hau o Tāwhirimātea me ōna hononga ki te taiao. Ka mutu, ka tino rite te mokopuna ki te ruku ki te kaupapa mahi - Hau Manu!
Ko Tāwhirimātea te tangata tūturu o te motu, ka pai! Ko ēnei kupu kōrero i takea mai i te karakia Paimārire. He mea whakaara i te mauri o Tāwhirimātea kia rangona tōna ihi, tōna wehi hoki. Ko te whakatairanga i tōna mana, i tōna tapu me ōna whakapapa e horapa kau ana ki runga i te mata o te whenua, ki roto i te tangata hoki. Ko ngā hekenga whakapapa hau o Tāwhirimātea ka tukuna ki te ao mō te orangatonutanga o te tangata me te taiao.
Mā roto i tēnei kaupapa ka āta ruku ki te mana o ngā hau o Tāwhirimātea me ōna hononga ki te taiao. Ka mutu, ka tino rite te mokopuna ki te ruku ki te kaupapa mahi - Hau Manu!
Whakapapa Hau
[ Rauemi Ataata ]
- Taitara: Whakapapa Hau
- Whakaahua: Whakapapa Hau
- Roanga o te Ataata: 5 minutes
- Wāhitau Tukutuku Ataata: https://player.vimeo.com/video/988088831
- Tauwhaituhi: He nui ngā kōrero mō tēnei mea te hau
He nui ngā kōrero mō tēnei mea te hau, otirā mō ngā atua hau rerekē puta noa i te motu. E ai ki ngā kōrero he whānui rawa te whakapapa o te hau me ōna ahunga kei tēnā pito, kei tēnā pito o te whenua. Heoi, ko ngā kōrero tuku iho e mōhiotia whānuitia ana e Ngāi Māori, ko ērā e pā ana ki ngā hau o Tāwhirimātea i puta mai i te orokohanga o te ao. Ko ngā tohu me ngā kura huna o onamata ka taka mai i ēnei kōrero he mea hāngai tonu ki ngā takahurihanga o inamata.
I te wehenga o Ranginui rāua ko Papatūānuku, ko Tāwhirimātea te atua i tohe ki ōna tuākana me ōna tēina kia kaua e whakawehe i ō rātou mātua. Engari kāore he paku aha i pahawa! Pakō mai ana ko ao-whetumā, whiua ana ko ua-nui, pehu mai ana te hau-pūkeri! Nā konā, ka rongo te taiao i ngā huarere, ka rongo hoki ōna tuākana rātou ko ōna tēina i tōna ihi me tōna wehi. Ka mutu, ko te ngaki mate tāna i hiahia ai.
I tuku a Tāwhirimātea i ngā hau-kino kia pūawhehia ngā rākau nui a Tānemahuta. Nā tēnei mahi i ngarongaro haere Te Aitanga-a-Tāne. Ka huri te ihu o tōna hau ki te moana, ki a Tangaroa. Ngarungaru ana te moana i ngā urukāraerae! Ka mataku a Pipi rāua ko Toheroa, ka huna ki te takutai hei whakamarumaru i a rāua. Ko Mokomoko i oma atu ki tuawhenua huna ai.
I riro ngā tēina, arā a Rongomātāne rāua ko Haumiatiketike, ki te puku o te riri o Tāwhirimātea. Matemate haere ngā uri o te tokorua nei nā ngā hau-mātao o Tāwhiri. Huna tonu ana a Kūmara ki te poho o Papatūānuku.
Ko ngā āhuatanga o Tāwhirimātea me ōna hau e whakaawe ana i te taiao me te tangata. Ko ngā hau-āwhiowhio, ngā hau-papaki, me ngā hau-pūkeri tae noa ki ngā hau-angiangi, ngā hau-māngere, me ngā hau-tutū e pāpā nei i te taiao, e whakatinana ana hoki i roto i ngā aurongo o te tangata.
He nui ngā whakapapa hau kua takea mai i te atua o Tāwhirimātea.
E ai ki ētahi kōrero, ko Pārāweranui te wahine a Tāwhirimātea, ā, ko ia hoki te hau-tonga. Ko ētahi o ā rāua uri ko:
- Hurunukuatea (Hau-raki)
- Tahumawakenui (Hau-marangai)
- Tahumākakanui (Hau-ā-uru)
Kua mōhiotia whānuitia ēnei hau, ā, e kīia nei ko Ngā Hau e Whā. Nā te whānui o ēnei whakapapa hau, tē taea te whakaingoa te katoa kei mahue tētahi. Ko ēnei hau e whakatau tika ana i te taiao i te wā o te hē, ā, e hāpai ana hoki i te orangatonutanga o te taiao. Ko ēnei hau e koromingomingo ana, e whakararu ana i te tangata ā-roto, heoi, e whakatau ana anō hoki i te tangata mā tōna hā-ora. Ko ēnei hau he mea e kawe nei i te manu ki tōna ipukarea, e whakatere nei i ngā au o te wai, e puhi nei i te tangata kia hoki ki tōna ūkaipō. He kī taurangi ki ōna tuākana me ōna tēina mō ake tonu, kia tūkinotia ā rātou uri haere ake nei. Taiao mai, tangata mai ko tātou te utu, ko tātou hoki te rongoā! He tohenui, he toheroa, koirā te mana o Tāwhirimātea!
[ Rauemi Kōnae ]
- Taitara: Kōkō Hau - rauemi mā ngā ngohe
- Whakaahua: Kōkō Hau - rauemi mā ngā ngohe
- Wāhitau Tukutuku Kōnae: https://ncea-live-3-storagestack-53q-assetstorages3bucket-2o21xte0r81u.s3.amazonaws.com/s3fs-public/2024-07/K%C5%8Dk%C5%8D%20Hau%20-%20rauemi%20m%C4%81%20ng%C4%81%20ngohe.pdf?VersionId=EVL7AIvsyrcE1T2vG_IVCCkjg08VxbCV
- Torohanga Kōnae: pdf
- Rahi o te Kōnae: 51KB
- Kōkō Hau - rauemi mā ngā ngohe.pdf
- Whakaahua: Kōkō Hau - rauemi mā ngā ngohe
Kōkō Hau - rauemi mā ngā ngohe
Ngohe 1
He mahi takitahi, ā-rōpū rānei tēnei
Rauemi:
Whakapapa Hau - Tuhinga ā-waha
Atua, Tangata, Taiao
Ngā Tohutohu:
- Hoatu te anga - Atua, Tangata, Taiao ki ngā mokopuna.
- Whakaatuhia te ataata - Whakapapa Hau. Kei a koe te tikanga e hia ngā mātakinga.
- I ia mātakinga, ka tīpako ngā mokopuna i ngā kupu e hāngai ana ki ēnei kaupapa matua, kātahi ka whakakī i te anga:
- Atua
- Tangata
- Taiao
Rauemi:
Whakapapa Hau - Tuhinga ā-waha
Atua, Tangata, Taiao
Ngā Tohutohu:
- Hoatu te anga - Atua, Tangata, Taiao ki ngā mokopuna.
- Whakaatuhia te ataata - Whakapapa Hau. Kei a koe te tikanga e hia ngā mātakinga.
- I ia mātakinga, ka tīpako ngā mokopuna i ngā kupu e hāngai ana ki ēnei kaupapa matua, kātahi ka whakakī i te anga:
- Atua
- Tangata
- Taiao
Ngohe 2
He mahi takitahi, ā-rōpū rānei tēnei
He ngohe tēnei kia whai māramatanga ki ngā ariā matua o te ataata, kia kite hoki i ngā hononga i waenganui i a Tāwhirimātea me ōna pāpātanga ki te taiao, ki te tangata hoki.
Rauemi:
Whakapapa Hau - Tuhinga ā-waha
Kupu Marau:
ataata - video
kiripuaki - character/s
pārongo - information
tuhinga ā-waha - script
Ngā Tohutohu:
Tukuna ēnei pātai ki ngā mokopuna, ā, hoatu anō hoki i te tuhinga ā-waha o te ataata - Whakapapa Hau. Ko tā rātou he kimi pārongo me te whakautu i ngā pātai.
Whakatakinga
- He aha ngā kōrero matua hei whakataki i te kaupapa o Ngā Hau o Tāwhirimātea?
Te Ngako o te Korero
- He aha te aronga mō te ngako o ēnei kōrero?
- Ko wai ngā kiripuaki?
- He aha te raru?
- I aha a Tāwhirimātea ki te whai utu?
Whakakapinga
- He aha ngā tirohanga whānui kei te ataata?
- Kimihia ētahi rerenga matua e whakaahua ana i ngā hononga o Tāwhirimātea, me tōna mana.
He ngohe tēnei kia whai māramatanga ki ngā ariā matua o te ataata, kia kite hoki i ngā hononga i waenganui i a Tāwhirimātea me ōna pāpātanga ki te taiao, ki te tangata hoki.
Rauemi:
Whakapapa Hau - Tuhinga ā-waha
Kupu Marau:
ataata - video
kiripuaki - character/s
pārongo - information
tuhinga ā-waha - script
Ngā Tohutohu:
Tukuna ēnei pātai ki ngā mokopuna, ā, hoatu anō hoki i te tuhinga ā-waha o te ataata - Whakapapa Hau. Ko tā rātou he kimi pārongo me te whakautu i ngā pātai.
Whakatakinga
- He aha ngā kōrero matua hei whakataki i te kaupapa o Ngā Hau o Tāwhirimātea?
Te Ngako o te Korero
- He aha te aronga mō te ngako o ēnei kōrero?
- Ko wai ngā kiripuaki?
- He aha te raru?
- I aha a Tāwhirimātea ki te whai utu?
Whakakapinga
- He aha ngā tirohanga whānui kei te ataata?
- Kimihia ētahi rerenga matua e whakaahua ana i ngā hononga o Tāwhirimātea, me tōna mana.
Ngohe 3
He mahi takitahi, ā-rōpū rānei tēnei
He maha ngā kupu e hāngai pū ana ki te mana o Tāwhirimātea me ōna uri.
Rauemi:
Whakapapa Hau - Tuhinga ā-waha
Rautaki Wete Kupu Hou
Kupu Marau:
ataata - video
pārongo whakairoiro - infographic
tautuhi - define
tuhinga ā-waha - script
Ngā Tohutohu:
- Tohua ngā mokopuna kia kimihia ēnei kupu i roto i te tuhinga ā-waha o te ataata - Whakapapa Hau, kātahi ka tukuna he huinga kupu rerekē ki ia rōpū ki te wetewete.
- Hoatu te Rautaki Wete Kupu Hou hei āwhina i a rātou ki te tautuhi i ngā kupu.
Anei ētahi kupu:
- ao-whetumā
- ua nui
- hau-pūkeri
- hau-kino
- hau-nui
- hau-mātao
- pākihiroa
- urukāraerae
- hau-āwhiowhio
- hau-papaki
- hau-angiangi
- hau-māngere
- hau-tutū
- hau-tonga
- hau-ā-uru
- hau-marangai
- hau-rāwhiti
- hau-raki
- hau-runga
- Pārāweranui
- Hurunukuātea
- Tahumawakenui
- Tahumākakanui
- Kia mutu ngā mahi rangahau, whakairia ngā whakaaro hei pikitia, hei ataata, hei pārongo whakairoiro, hei kōrero whakarāpopoto rānei. Kei a rātou te tikanga.
- Me tū ia rōpū ki te whakaatu, ki te whakamārama hoki i ā rātou putanga mahi. E tika ana kia whakamahia ētahi o ngā kupu hou nō te ataata.
He maha ngā kupu e hāngai pū ana ki te mana o Tāwhirimātea me ōna uri.
Rauemi:
Whakapapa Hau - Tuhinga ā-waha
Rautaki Wete Kupu Hou
Kupu Marau:
ataata - video
pārongo whakairoiro - infographic
tautuhi - define
tuhinga ā-waha - script
Ngā Tohutohu:
- Tohua ngā mokopuna kia kimihia ēnei kupu i roto i te tuhinga ā-waha o te ataata - Whakapapa Hau, kātahi ka tukuna he huinga kupu rerekē ki ia rōpū ki te wetewete.
- Hoatu te Rautaki Wete Kupu Hou hei āwhina i a rātou ki te tautuhi i ngā kupu.
Anei ētahi kupu:
- ao-whetumā
- ua nui
- hau-pūkeri
- hau-kino
- hau-nui
- hau-mātao
- pākihiroa
- urukāraerae
- hau-āwhiowhio
- hau-papaki
- hau-angiangi
- hau-māngere
- hau-tutū
- hau-tonga
- hau-ā-uru
- hau-marangai
- hau-rāwhiti
- hau-raki
- hau-runga
- Pārāweranui
- Hurunukuātea
- Tahumawakenui
- Tahumākakanui
- Kia mutu ngā mahi rangahau, whakairia ngā whakaaro hei pikitia, hei ataata, hei pārongo whakairoiro, hei kōrero whakarāpopoto rānei. Kei a rātou te tikanga.
- Me tū ia rōpū ki te whakaatu, ki te whakamārama hoki i ā rātou putanga mahi. E tika ana kia whakamahia ētahi o ngā kupu hou nō te ataata.
Kaupapa Mahi
He mahi takirōpū tēnei
Whakarōpūhia ngā mokopuna, kia 4-6 ki ia rōpū. Māu, mā ngā mokopuna rānei e kōwhiri i tētahi o ngā putanga kei raro iho nei, e hangai ana ki te ataata - Whakapapa Hau. Kei a koe te tikanga mō te roanga o ēnei mahi, ā, he wāhanga pai kia āta mātakitaki i ngā mokopuna me ō rātou mōhioranga mō tēnei kaupapa. Hei te mutunga iho, ka whakaatu ngā rōpū i ā rātou putanga ki te akomanga.
Whakaari
Mā ngā mokopuna tētahi whakaari e hanga kia rite ki te ataata - Whakapapa Hau, engari e hāngai kē ana ki a mātou i ēnei rā.
Kupu Marau:
kiripuaki - character/s
papa paki - storyboard
Ngā Tohutohu mā ngā Mokopuna:
- Me whakamahi i tētahi papa paki hei whakaraupapa i te whakaari
- Me whakamahi i ngā kupu hou ki roto i te whakaari
- Ka whakaatu i ā koutou whakaari ki te akomanga
- Mā ngā kaimātakitaki e whakatau ko wai a wai, arā, ko tēhea atua ia kiripuaki
Ataata
Rauemi:
Mahere Whakarite Ataata
Kupu Marau:
ataata - video
kiripuaki - character/s
pū whakaahua - camera
taupānga - app
Mā ngā mokopuna tētahi ataata e hanga kia rite ki te ataata - Whakapapa Hau, engari e hāngai kē ana ki a mātou i ēnei rā. Hoatu te Mahere Whakarite Ataata hei āwhina i a rātou.
Ngā Tohutohu mā ngā Mokopuna:
- Ā-rōpū, whakatau ko wai ngā kiripuaki ka whakakanohi i ngā atua
- Whakatau ko wai ngā kaihāpai kia hanga i te ataata.
- Kapohia ki te pū whakaahua, ki te īpapa rānei.
- Whakatikatia, whakarākeitia rānei mā te whakamahi i tētahi taupānga pēnei i a tik tok, i-movie, cap cut rānei
- Whakaatuhia tā koutou ataata ki te akomanga.
Taupatupatu
Mā ngā mokopuna tētahi taupatupatu e whakamahi kia tohea tētahi kaupapa mō te wehenga o Ranginui rāua ko Papatūānuku.
Ngā Tohutohu:
Whakaritea ngā tīma
- Ko tētahi tīma ka whakaae i te wehenga
- Ko tētahi tīma ka whakakahore
- Whakahaeretia te taupatupatu, a, māu e kōwhiri te tīma ka toa.
- Akiakina ngā mokopuna kia ohia manomano i ngā take ka whakaae, ka whakahē rānei. Me neke atu i te toru o ngā take ka taupatupatuhia.
- Whāia te rautaki o tētahi taupatupatu - he kōrero whakataki, he kōrero whakatenatena, he kōrero whakakapi.
- Me whai wā ngā mokopuna ki te whakarite i ngā kōrero
- Kia kaua e roa ake i te 2 miniti tā ia kaikōrero
- Me tauutuutu te tū, kia kite i te koi o te hinengaro me te arero
- Mā ngā kaiwhakarongo e whakawā.
Whakarōpūhia ngā mokopuna, kia 4-6 ki ia rōpū. Māu, mā ngā mokopuna rānei e kōwhiri i tētahi o ngā putanga kei raro iho nei, e hangai ana ki te ataata - Whakapapa Hau. Kei a koe te tikanga mō te roanga o ēnei mahi, ā, he wāhanga pai kia āta mātakitaki i ngā mokopuna me ō rātou mōhioranga mō tēnei kaupapa. Hei te mutunga iho, ka whakaatu ngā rōpū i ā rātou putanga ki te akomanga.
Whakaari
Mā ngā mokopuna tētahi whakaari e hanga kia rite ki te ataata - Whakapapa Hau, engari e hāngai kē ana ki a mātou i ēnei rā.
Kupu Marau:
kiripuaki - character/s
papa paki - storyboard
Ngā Tohutohu mā ngā Mokopuna:
- Me whakamahi i tētahi papa paki hei whakaraupapa i te whakaari
- Me whakamahi i ngā kupu hou ki roto i te whakaari
- Ka whakaatu i ā koutou whakaari ki te akomanga
- Mā ngā kaimātakitaki e whakatau ko wai a wai, arā, ko tēhea atua ia kiripuaki
Ataata
Rauemi:
Mahere Whakarite Ataata
Kupu Marau:
ataata - video
kiripuaki - character/s
pū whakaahua - camera
taupānga - app
Mā ngā mokopuna tētahi ataata e hanga kia rite ki te ataata - Whakapapa Hau, engari e hāngai kē ana ki a mātou i ēnei rā. Hoatu te Mahere Whakarite Ataata hei āwhina i a rātou.
Ngā Tohutohu mā ngā Mokopuna:
- Ā-rōpū, whakatau ko wai ngā kiripuaki ka whakakanohi i ngā atua
- Whakatau ko wai ngā kaihāpai kia hanga i te ataata.
- Kapohia ki te pū whakaahua, ki te īpapa rānei.
- Whakatikatia, whakarākeitia rānei mā te whakamahi i tētahi taupānga pēnei i a tik tok, i-movie, cap cut rānei
- Whakaatuhia tā koutou ataata ki te akomanga.
Taupatupatu
Mā ngā mokopuna tētahi taupatupatu e whakamahi kia tohea tētahi kaupapa mō te wehenga o Ranginui rāua ko Papatūānuku.
Ngā Tohutohu:
Whakaritea ngā tīma
- Ko tētahi tīma ka whakaae i te wehenga
- Ko tētahi tīma ka whakakahore
- Whakahaeretia te taupatupatu, a, māu e kōwhiri te tīma ka toa.
- Akiakina ngā mokopuna kia ohia manomano i ngā take ka whakaae, ka whakahē rānei. Me neke atu i te toru o ngā take ka taupatupatuhia.
- Whāia te rautaki o tētahi taupatupatu - he kōrero whakataki, he kōrero whakatenatena, he kōrero whakakapi.
- Me whai wā ngā mokopuna ki te whakarite i ngā kōrero
- Kia kaua e roa ake i te 2 miniti tā ia kaikōrero
- Me tauutuutu te tū, kia kite i te koi o te hinengaro me te arero
- Mā ngā kaiwhakarongo e whakawā.